MY, SOCJALIŚCI. W kalendarzu socjalistów polskich jest wiele istotnych dat, które wymagają upamiętnienia i refleksji.
To na pewno 11 listopada i odzyskanie niepodległości w 1918 roku, to także 14 grudnia 1948 roku i rozwiązanie PPS. Należy do nich też data 13 listopada 1904 roku, kiedy to na Placu Grzybowskim w Warszawie odbyła się olbrzymia demonstracja robotnicza zorganizowana przez PPS w proteście przeciwko mobilizacji ogłoszonej przez władze carskie w związku z wojną rosyjsko-japońską.
Była to pierwsza od Powstania Styczniowego tak liczna demonstracja, podczas której po obydwu stronach padły strzały, byli zabici i ranni demonstranci, także żołnierze carscy. Wznoszono okrzyki: „PPS. Precz z wojną i caratem. Niech żyje wolny, polski lud!”. Stefan Okrzeja wzniósł sztandar i zaintonowano „Warszawiankę”. Pochód PPS przeszedł w kierunki Śródmieścia Warszawy, gdzie został rozpędzony. Aresztowano kilkuset demonstrantów. W sumie 13 listopada 1904 r. na ulicach Warszawy zabitych zostało 6 demonstrantów, a 27 zostało rannych. Po stronie rosyjskiej również byli zabici i ranni, jednak oficjalnie straty poniesione tego dnia przez wojsko i policję nie zostały ujawnione.
W opinii historyka Władysława Pobóg-Malinowskiego „Demonstracja Grzybowska – ten pierwszy wyraźny krok w kierunku wskrzeszenia walki zbrojnej z zaborcą – wywołała olbrzymie wrażenie nie tylko w kraju. W pismach zagranicznych jednocześnie z telegramami i szczegółowymi korespondencjami podano fantastyczne przeważnie ilustracje tych krwawych wypadków. Informacje o demonstracji obudziły wyobraźnię Polaków, a Piłsudskiemu dostarczyły argumentów za organizacją szeregów robotniczych na modłę wojskową”.
Timothy Snyder, profesor Yale University, napisał, że polscy historycy określają wydarzenia z 1831 i 1863 roku jako «powstania». Termin «rewolucja» wszedł do historii Polski wraz z wydarzeniami 1905 roku, w momencie kiedy walka o niepodległość przekroczyła podziały klasowe i powołano do życia pierwsze w dziejach Polski partie masowe. Dotyczy to szczególnie powstałej 12 lat wcześniej Polskiej Partii Socjalistycznej.
Historycy przypisują wydarzeniom z 13 listopada 1904 roku w Warszawie siłę sprawczą dla rodzącego się protestu, który w Królestwie Polskim i na całym obszarze Rosji przekształcił się w Rewolucję 1905 roku. Poważnym impulsem była także „krwawa niedziela” w Petersburgu, w dniu 22 stycznia 1905 roku, podczas której zginęło kilkuset demonstrantów. Na ziemiach polskich w głównych ośrodkach przemysłowych (Warszawa, Łódź, Zagłębie) demonstracje i strajki trwały blisko 2 lata. Ich organizatorami były partie PPS i SDKPiL.
Wystąpienia robotników potępiła endecja, łódzka „Gazeta Polska” nawoływała do zdławienia socjalistycznej anarchii a liczba morderstw politycznych sięgnęła 40-50 tygodniowo. Przeciwnicy Dmowskiego uważali, że zawarł on tajne porozumienie z carem w celu zwalczania PPS.
Rewolucja 1905 roku przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji i organizacji społecznych: polskiego szkolnictwa prywatnego (m.in. Polska Macierz Szkolna), ruchu spółdzielczego (m.in. Towarzystwo Kooperatystów); zelżała cenzura, wprowadzono wolność wyznania i dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z różnymi punktami widzenia poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski, dla młodszych prawa robotnicze. W efekcie Polska Partia Socjalistyczna podzieliła się na PPS Frakcja Rewolucyjna (Józef Piłsudski), której celem była przede wszystkim walka o niepodległość oraz PPS Lewica (Feliks Kon), której celem była przede wszystkim walka o prawa robotników.
Przypomnienie tych fragmentów zdarzeń sprzed ponad 100 lat ma istotne znaczenie z punktu widzenia ocen historycznych dotyczących uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Nie ulega wątpliwości, że powstanie PPS w 1892 roku, pierwszy chrzest bojowy partii w 1904 roku, jej dalszy rozwój w oparciu o słuszną doktrynę zawartą w haśle „niepodległość i sprawiedliwość społeczna” pozwolił Polakom wejść w XX wiek z nadzieją na życie w niepodległej, wolnej Rzeczypospolitej.
Trzeba podkreślić, że Polska Partia Socjalistyczna współcześnie od wielu już lat obchodzi rocznice wydarzeń 13 listopada 1904 roku na Placu Grzybowskim w Warszawie. Tam też, pod obeliskiem upamiętniającym robotniczy zryw odbywają się coroczne uroczystości Święta 1 Maja.
