60 lat temu, 31 marca 1963 r., zmarła Aleksandra Piłsudska. W uznaniu jej wybitnej działalności niepodległościowej i społecznej Sejm RP ustanowił 2023 r. Rokiem Aleksandry Piłsudskiej. Pierwszą wersję projektu uchwały przygotowały członkinie Koła Kobiet Razem, a projekt prezentowała Paulina Matysiak.
„Na Aleksandrę Piłsudską nie możemy patrzeć tylko i wyłącznie jako na żonę Józefa Piłsudskiego oraz matkę jego dzieci” – podkreśla profesor Grzegorz Nowik, historyk z PAN, zastępca dyrektora Muzeum J. Piłsudskiego w Sulejówku. „Musimy bowiem patrzeć na nią również przez pryzmat jej dokonań i wkładu w walkę o niepodległość, a także w utrwalenie tradycji niepodległościowej. Musimy pamiętać, że latami zabiegała o to, aby ta tradycja została utrwalona i nie była w żaden sposób pomniejszona, zdeprecjonowana”.
Aleksandra Piłsudska z domu Szczerbińska urodziła się 12 grudnia 1882 r. w Suwałkach. Jej rodzice zmarli, gdy miała kilkanaście lat. Wówczas jej wychowaniem zajęły się babka i ciotka. Aleksandra uczęszczała do gimnazjum w Suwałkach. Mając 19 lat, przeniosła się do Warszawy, gdzie studiowała na kursach handlowych oraz Uniwersytecie Latającym. Później pracowała jako urzędniczka w fabryce. Działalność konspiracyjna wykluczała jednak stałe zatrudnienie w fabryce. Szczerbińska zaczęła wobec tego dawać prywatne lekcje języków, chemii oraz matematyki.
W 1904 r. wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej. „Jeśli pamiętamy, że 13 listopada 1904 r. na pl. Grzybowskim, po niedzielnej mszy św., odbyła się demonstracja PPS przeciwko poborowi Polaków do armii carskiej na wojnę z Japonią, a padły tam pierwsze – od czasów Powstania Styczniowego – strzały do rosyjskich żandarmów i kozaków, to właśnie ona – towarzyszka Ola – młoda członkini Organizacji Bojowej PPS, przyniosła pod kościół Św. Krzyża w koszyku rewolwery, które zostały rozdane bojowcom. Była więc technikerką przenoszącą broń i materiały wybuchowe, dromaderką kolportującą bibułę (prasę i konspiracyjne wydawnictwa), kierowała kołem kobiet w PPS, a kilka lat później brała udział w przygotowaniach akcji zbrojnej, a następnie dostarczyła broń użytą pod Bezdanami” – powiedział historyk. Uczestniczyła zresztą w wielu akcjach Organizacji Bojowej PPS. To właśnie wówczas poznała Józefa Piłsudskiego, którego związek z pierwszą żoną Marią, po śmierci jego pasierbicy Wandy, rozpadał się.
„W maju 1906 r. Piłsudski odbywał inspekcję oddziałów Bojówki, jednocześnie kwalifikując członków partii do szkoły bojowej w Krakowie. Zjawił się także w Warszawie. Pamiętam, z jaką niecierpliwością czekałam na przybycie tego człowieka, którego imię było już legendą w Polsce podziemnej. Gdy wracam myślami do tego pierwszego spotkania, widzę wówczas i długi jeszcze czas potem patrzyłam na mego przyszłego męża jak na przywódcę organizacji, a nie jak na człowieka, któremu może być dostępne tak ludzkie uczucie jak miłość. Nie przyszło mi wtedy przez głowę, żebym go mogła kiedyś pokochać, a on mnie. Nasze spotkanie nie miało żadnych momentów osobistych; byliśmy dwojgiem ludzi pracujących dla tej samej sprawy, członkami jednej partii i nic poza tym” – tak Aleksandra opisała w swoich „Wspomnieniach” ich pierwsze spotkanie.
W 1914 r. została kurierką i wywiadowczynią oddziału kobiecego I Brygady Legionów, a następnie Polskiej Organizacji Wojskowej, za co została później odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. „Aleksandra pamiętała także o innych bojowniczkach i bojownikach niepodległości, którzy nie zostali – jak żołnierze frontowi – nagrodzeni Virtuti Militari lub Krzyżami Walecznych za walkę zbrojną. To z jej inicjatywy, w dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości, podjęto starania o ustanowienie Krzyża i Medalu Niepodległości. Krzyż był przeznaczony dla osób, które w walce o niepodległość narażały życie, natomiast medal dla tych, którzy narażali własne zdrowie, mienie czy karierę zawodową. Tym odznaczeniem Piłsudska zwróciła uwagę na to, że w odzyskanie niepodległości zaangażowani byli nie tylko żołnierze walczący na froncie, ale również organizatorzy polskiego tajnego nauczania we wszystkich zaborach, w tym uczestnicy strajków szkolnych, działacze związków zawodowych, działacze społeczni i polityczni tworzący szeroką strukturę społeczeństwa obywatelskiego przed odzyskaniem niepodległości, przed przyłączeniem ziem, na których działali, do Rzeczypospolitej. Innymi słowy honorowano wszystkich, którzy w okresie narodowej niewoli odważyli się być wolni” – wyjaśnił prof. Nowik.
W grudniu 1916 r., kiedy Piłsudski przeniósł się do Warszawy, blisko współpracowali, byli również parą. W 1918 r. Aleksandra urodziła córkę Wandę, a dwa lata później – Jadwigę. Pobrali się dopiero po śmierci Marii, w 1921 r., kiedy Piłsudski był już Naczelnikiem Państwa.
W okresie II RP Aleksandra Piłsudska uczestniczyła w życiu publicznym. „Wiele można by powiedzieć o działalności społecznej pani Aleksandry w Stowarzyszeniu Rodzina Wojskowa (np. jako organizatorki szkół powszechnych), Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, Komitecie Opieki nad najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy, Pomocy Zimowej czy wreszcie w powstałym po 1935 r. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze” – wskazał historyk.
Po wybuchu II wojny światowej Piłsudska opuściła Polskę. W listopadzie 1939 r. wraz z córkami przybyła do Wielkiej Brytanii. W Londynie zaczęli się w tym czasie pojawiać pierwsi polscy uchodźcy. Aleksandra w miarę swoich możliwości opiekowała się nimi. Brała też udział w tworzącym się w Londynie polskim życiu społecznym.
W 1940 r. przeniosła się do Cambridge, gdzie studiowała jej córka Jadwiga. Rok później przeniosła się do Edynburga, gdzie z kolei na tamtejszym uniwersytecie, na Polskim Wydziale Medycznym, studiowała druga córka – Wanda. „W Szkocji stacjonowały wówczas oddziały wojska polskiego, powstał także ośrodek życia cywilnego. Piłsudska brała w nim udział; prowadziła dom, który choć bardzo skromny, składający się z dwupokojowego mieszkania, służył potrzebującym pomocy Polakom” – napisał Rafał Habielski w aneksie do wydania „Wspomnień” Aleksandry Piłsudskiej (Warszawa 2004).
Po zakończeniu wojny pozostała na emigracji. Ponownie zamieszkała w Londynie. Brała udział w pracach Ligii Niepodległościowej Polski. Najwięcej czasu poświęcała natomiast Instytutowi Józefa Piłsudskiego, który działał od 1947 r. Aleksandra była członkinią jego Rady.
Prof. Nowik zwrócił uwagę na rolę Piłsudskiej w utrwaleniu pamięci o Marszałku. „Dzisiaj w Sulejówku funkcjonuje imponujący kompleks Muzeum Piłsudskiego. To właśnie pani Aleksandra za namową Zofii Moraczewskiej nabyła działkę w Sulejówku. Piłsudscy mieszkali najpierw w skromnym drewnianym domu, a następnie w dworku Milusin, który został ofiarowany przez żołnierzy Piłsudskiemu” – przypomniał.
„Ten dworek ufundowany przez żołnierzy swemu zwycięskiemu Wodzowi Naczelnemu był w pewnym sensie pomnikiem zwycięstwa, ale również symbolem odzyskanego domu rodzinnego nie tylko przez Józefa i Aleksandrę Piłsudskich oraz ich córki, ale odzyskania wolnego domu rodzinnego przez całe społeczeństwo Rzeczypospolitej” – zaznaczył prof. Nowik. Podkreślił także, że „strażniczką ogniska domowego była w Sulejówku właśnie Aleksandra”. „Możemy powiedzieć, że Sulejówek jest jej zasługą w kultywowaniu pamięci Marszałka i tradycji walk o niepodległość” – dodał.
Historyk zwrócił uwagę, że „Aleksandra była też w Sulejówku, w tym okresie życia Marszałka, najbliższą jego współpracowniczką, pełniła do pewnego stopnia rolę jego sekretarki”. „To właśnie jej Marszałek dyktował swoje książki – m.in. Rok 1920, czy Wspomnienie o Gabrielu Narutowiczu – dodał.
To m.in. dzięki niej najcenniejsze rodzinne pamiątki zostały w 1939 r. uratowane przed zniszczeniem. Jak powiedział prof. Nowik, „nie był to tylko mundur, cenne ordery, szable i buława oraz dokumenty, ale także osobiste pamiątki, jak chociażby obrus z Madery, które przypominały o życiu rodzinnym”. Chcąc je ocalić, w 1939 r. wywiozła je do Londynu. „Na emigracji również była strażniczką pamięci Marszałka i walki o niepodległość. Wchodziła w skład władz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie. Na emigracji napisała również Wspomnienia, które są zapisem lat walk o niepodległość oraz pracy w niepodległej już Polsce”” – tłumaczył historyk.
Wywiezione w 1939 r. pamiątki powróciły do Polski wraz z Wandą i Jadwigą, córkami Aleksandry i Józefa Piłsudskich, ich wnukami i prawnukami, które złożyły je w założonym przez rodzinę – Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. „W muzeum tym, a szczególnie w dworku Milusin, duch Pani Aleksandry jest zawsze obecny, a na wystawie zobaczyć można niejedną jej fotografię oraz Krzyż Virtuti Militari oraz Krzyż Niepodległości, którego ustanowienie zainicjowała” – wskazał prof. Nowik.
Aleksandra Piłsudska zmarła 31 marca 1963 r. w Londynie; została pochowana na East Sheen Cemetery. Po powrocie rodziny do Polski, w 1992 r., prochy Piłsudskiej zostały przeniesione na Cmentarz Powązkowski w Warszawie.
tr/pap
