26 czerwca Azerbejdżan obchodzi święto swoich sił zbrojnych – armii, która jako pierwsza pokazała, że rosyjska doktryna wojenna nadaje się tylko do lamusa.
Rankiem 27 września 2020 r. Siły Zbrojne Armenii zaczęły intensywnie ostrzeliwać Azerbejdżan z broni wielkokalibrowej, moździerzy i artylerii. W Azerbejdżanie ogłoszono stan wojenny i godzinę policyjną, a 28 września ogłoszono częściową mobilizację. W Armenii podjęto takie same kroki. Starcia szybko przerodziły się w drugą wojnę karabaską. Po stronie ormiańskiej stała Rosja z jej bazami wojskowymi na terenie Armenii – Azerbejdżan wspierała politycznie Turcja. Walczono o 20 proc. terytorium Azerbejdżanu, który ten kraj utracił w czasie I wojny karabaskiej sprzed 30 lat, kiedy to został przez Moskwę zmuszony do podpisania pokoju w Biszkeku.
Operacja Żelazna Pięść
Od początku walk, wojska Azerbejdżanu szybko posuwały się naprzód. Do 22 października wyzwoliły całą południową granicę Karabachu z Iranem, a następnie 23 października ruszyły w kierunku korytarza Lachin. Korytarz ten był jedyną stosunkowo dużą drogą łączącą Armenię z Górskim Karabachem. Kontrola nad nim uniemożliwiłaby Armenii uzupełnianie paliwa, amunicji i wojska. Operacja się powiodła. Jabrawil został wyzwolony 4 października, Fuzuli 17 października, Zengilan 20 października, Gubadli 25 października, a Szusza 8 listopada. Następnego dnia Azerbejdżan przejął ponad 70 wsi, a dzień później premier Armenii Paszynian został zmuszony do podpisania aktu kapitulacji, akceptując warunki prezydenta Azerbejdżanu Ilhama Alijewa.
10 listopada prezydent Azerbejdżanu, premier Armenii i prezydent Rosji podpisali oświadczenie o całkowitym zawieszeniu broni i zakończeniu wszelkich operacji wojskowych w strefie konfliktu. Według oświadczenia Aghdam został zwrócony Azerbejdżanowi 20 listopada, Kelbajar 25 listopada, a Lachin 1 grudnia.
Technologia z Bliskiego Wschodu
Swoje sukcesy podczas 44-dniowej wojny, armia Azerbejdżanu zawdzięczała korzystaniu z izraelskiej broni uderzeniowej Harop, w tym izraelsko-azerbejdżańskiemu, wspólnie produkowanemu dronowi Strike, a także innym bezzałogowym statkom powietrznym, takim jak tureckie drony uderzeniowe Bayraktar TB2. Za ich pomocą Azerbejdżan zniszczył ormiański sprzęt wojskowy o wartości 1 miliarda dolarów. Bayraktary wykorzystywano do zadawania precyzyjnych uderzeń, a także kierowania ogniem artyleryjskim i prowadzenia zwiadu. Okazało się, że pomimo przybliżonej równowagi w odpowiednich siłach zbrojnych armia azerbejdżańska miała przewagę technologiczną. Ormianie wyposażeni i szkoleni przez Rosję, ponieśli sromotną porażkę. Według informacji Ministerstwa Obrony Azerbejdżanu jego siły zbrojne poniosły w czasie wojny straty w liczbie 2907 żołnierzy.
W wyniku wojny Armenia straciła 10 wyrzutni pocisków rakietowych S-300 i ich wozy taktyczno-bojowe, 366 czołgów, 352 działa różnego kalibru, 22 bezzałogowe statki powietrzne, 5 samolotów Su-25, przeciwlotnicze systemy rakietowe Kub i Krug. Szczególne znaczenie miało zniszczenie przez wojska azerbejdżańskie wyrzutni pocisków balistycznych Grad, Smiersz, termobarycznych Tos, Hurricane, Yars i Toczka-U oraz kompleksów rakietowych Elbrus. Wartość sprzętu wojskowego zniszczonego lub zdobytego przez armię Azerbejdżanu szacowana jest na minimum 3,8 miliarda dolarów.
Wczoraj i dziś
Zwycięstwo w II wojnie karabaskiej siły zbrojne Azerbejdżanu zawdzięczały głębokiej analizie historycznej, militarnej i olbrzymim inwestycjom prezydenta Alijewa w unowocześnienie armii.
W XIX wieku i na początku XX wieku – kiedy Azerbejdżan wchodził w skład Imperium Rosyjskiego, zwykli muzułmanie nie byli wcielani do wojska. Tylko potomkowie rodów szlacheckich mieli prawo otrzymać wojskową edukację i służyć w armii carskiej. Właśnie z armii rosyjskiej wywodzą się tak wybitni azerbejdżańscy wojskowi jak generał Samad bej Mehmandarow, generał Aliagha Szychliński, generał Faraj bej Agajew, generał Ehsan Chan Nachiczewański i inni.
Azerbejdżanie mieli jednak w swojej historii takich bohaterskich dowódców i mężów stanu, do których mogli się odwoływać. Jawanszir, Babek, Uzun Hasan, Szach Ismaił Chatai wykreowali w zbiorowej świadomości całą kronikę historii bohaterstwa Azerbejdżanu.
Dlatego po upadku carskiej Rosji w 1918 r., jako pierwsze demokratyczne państwo na Zakaukaziu – powstała Azerbejdżańska Republika Demokratyczna. Dekretem z 26 czerwca 1918 r. rozpoczęto formowanie Armii Narodowej Azerbejdżanu. Na jej czele stanęli generał Semed bej Mehmandarow i generał-porucznik Aliaga Szychliński. Początkowo Armia Narodowa wraz z Kaukaską Armią Islamską wyzwoliła z rąk ormiańskich i bolszewickich Baku i sąsiednie prowincje zajęte przez Ormian i bolszewików. Potem z każdym miesiącem przewaga bolszewicka dawała o sobie znać i po 23 miesiącach niepodległy Azerbejdżan upadł. Na nic zdały się reformy wojska przeprowadzone przez szefa sztabu sił zbrojnych Azerbejdżanu, polskiego Tatara, generała-porucznika Macieja Sulkiewicza – jednego z bohaterów narodowych Azerbejdżanu – który w maju 1920 r., po zajęciu Baku przez wojska bolszewickie, został aresztowany i 15 lipca rozstrzelany jako kontrrewolucjonista.
Po upadku Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej bolszewicy zlikwidowali armię narodową i rozstrzelali 15 z 21 generałów sił zbrojnych Azerbejdżanu. Azerbejdżanie wciąż jednak garnęli się do wojska. W czasie II wojny światowej Azerbejdżan posiadał więc już nowy wielki korpus żołnierzy, oficerów i generałów. Bohaterami Związku Radzieckiego zostali Israfil Mammadow, Gafur Mammadow, Huseinbala Alijew, Mehdi Huseinzade, którzy wykazali się wielkim bohaterstwem w walce z faszyzmem. W tym czasie, do historii przeszli też generałowie Hazi Aslanow, Akim Abbasow, Mahmud Abiłow, czy generał Tarlan Alijarbajow.
Chociaż ministerstwo obrony zostało utworzone w Azerbejdżanie po przywróceniu niepodległość w 1991 r., to swoją funkcję zaczęło realizować dopiero w 1993 r. po dojściu do władzy Hejdara Alijewa. Oficerowie, którzy ukończyli Jamshid Nachiczewański – Liceum Wojskowe, które zostało założone przez Hejdara Alijewa w 1971 roku, stało się trzonem nowej armii.
Datę utworzenia Azerbejdżańskich sił zbrojnych przypomniał i uczynił z niej 28 maja 1998 r. święto, ówczesny prezydent Hejdar Alijew. Obecnie siły zbrojne Azerbejdżanu są największą i najnowocześniejszą armią w regionie na Kaukazie. Składają się z sił powietrznych i obrony powietrznej, marynarki wojennej i sił lądowych. Mogą walczyć z potencjalnym wrogiem za pomocą samolotów myśliwskich i bombowych. Wśród byłych państw posowieckich, Azerbejdżan uważany jest za najpotężniejsze państwo pod względem swoich sił obrony powietrznej. Poprzez coroczne zwiększanie środków budżetowych na te cele Siły Zbrojne Azerbejdżanu zwiększa swój potencjał militarny. Armia Azerbejdżanu od 1994 roku współpracuje z NATO w ramach programu Partnerstwo dla Pokoju. Misje pokojowe Azerbejdżanu brały udział w operacjach międzynarodowych w Kosowie, Afganistanie i Iraku. W ostatnim czasie 120. osobowy kontyngent sił pokojowych armii azerbejdżańskiej wypełniał swoje oficjalne obowiązki, zabezpieczając międzynarodowe lotnisko w Kabulu. Azerbejdżańscy żołnierze sił pokojowych zapewnili bezpieczną ewakuację z Afganistanu pracownikom ONZ i innych organizacji międzynarodowych oraz obcokrajowcom, w tym obywatelom polskim. Oceniono, że swoją humanitarną misję wykonali z godnością, bezstronnością i na najwyższym poziomie.
Od wejścia w życie w 2000 roku ustawy o polityce państwa wobec kobiet, panie również służą w azerbejdżańskim wojsku. Jest ich już czynnej służbie ponad 1000.
Azerbejdżan przeznacza na swoje wojsko aż 5 proc. PKB. W roku 2020 wydał na obronę niemal 2,3 mld dolarów. Liczący niecałe 10 mln mieszkańców kraj ma liczące ok. 70 tys. żołnierzy wojsko i ponad 300 tys. w rezerwie. Wiek azerbejdżańskiego żołnierza w siłach zbrojnych to 18-55 lat, a powszechna służba wojskowa trwa 12-18 miesięcy.
Upamiętnienie
7 września 2017 r. w Parku Polińskiego Warszawie odbyła się uroczystość odsłonięcia pomników Veli bek Jedigarowa i Macieja Sulkiewicza, bojowników o niepodległość Polski i Azerbejdżanu. Popiersia zostały ufundowane i podarowane Miastu Stołecznemu przez władze Azerbejdżanu. O ile postać Sulkiewicza jest znana, to Veli beka Jedigarowa nieco mniej. A przecież najpierw walczył o wolność Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu, a od 1921 r. służył w Wojsku Polskim. W stopniu majora walczył w kampanii wrześniowej 1939 roku, zwolniony z niewoli włączył się w tworzenie struktur Związku Walki Zbrojnej. Awansowany na stopień pułkownika, był oficerem Komendy Głównej AK. Po ewakuacji na Zachód wstąpił do 2. Korpusu Polskiego. Do końca życia pozostał na emigracji. Po wojnie, w 1949 r. przeniósł się do Argentyny i zamieszkał w Buenos Aires.
W 1956 w Londynie ukazała się jego praca Kawaleria w Armii Narodowej. Veli bek Jedigarow zmarł w Buenos Aires w 1971 roku. Jego ostatnim życzeniem było pochowanie w Polsce. W 1990 roku jego trumna wraz z trumną żony została przewieziona przez polski rząd samolotem do Warszawy i pochowana na cmentarzu muzułmańsko-tatarskim. Wojskowy pogrzeb odbył się z udziałem asysty honorowej, która oddała salwę, a orkiestra odegrała marsz żałobny Chopina.
