Artykuł partnerski
W 2024 roku przypada 75. rocznica nawiązania stosunków dyplomatycznych między Chinami a Polską. Nie tak dawno wydana została monografia pod tytułem „Spotkanie się jedwabiu z bursztynem: Studium związku literatury chińskiej i polskiej” Wydawnictwa Literatury Ludowej, która przybliża szerokiemu gronu czytelników historię, aktualny stan i przyszłość wymiany kulturalnej między Chinami a Polską.
Chiny i Polska leżą na dwóch różnych kontynentach, Azji i Europy. Dzielą ich od siebie tysiące kilometrów. Mimo to ich przyjacielskie relacje mają długą historię. Od setek lat tłumacze i uczeni z obu krajów przekładają i nawzajem badają swoje dzieła literackie. Wymiana literacka stale się rozwija i osiąga owocne rezultaty. Dzięki literaturze jako medium, czytelnicy z obu krajów zyskują głębsze zrozumienie wzajemnej historii, kultury i ducha narodowego. Spisana w ten sposób historia polsko-chińskich stosunków literackich jest niczym wycinek, obrazowo przedstawiający panoramę historii stosunków dwustronnych.
Studia nad przekładem: Komunikacja między chińską a zachodnią kulturą
Wymiana literacka między Chinami i Polską odbywała się na tle wielkich historycznych interakcji między Wschodem a Zachodem. Od końca XIX i początku XX wieku Chiny i Polska musiały mierzyć się z burzliwą sytuacją na arenie międzynarodowej. Historyczne losy Polski stały się zwierciadłem współczesnych reform społecznych w Chinach, a przekład literacki był duchową więzią obu narodów, pozwalającą na wzajemne zrozumienie i wsparcie. Chiny i Polska, bezustannie przekładały i przedstawiały sobie nawzajem klasyczne dzieła literackie. Tłumacze wybierając przedmiot przekładu, pragnęli odzwierciedlić odmienne cechy charakterystyczne swoich epok.
Od początku XX wieku uwaga Polski poświęcona Chinom skupiała się w dużej mierze na chińskich badaniach politycznych, historycznych i społecznych, podczas gdy chińscy intelektualiści pod przewodnictwem Lu Xuna wkroczyli na świadomą i zakrojoną na szeroką skalę ścieżkę przekładu literatury polskiej. Po raz pierwszy trzech polskich wieszczów narodowych, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński zostało zaprezentowanych Chińczykom w „Potędze Poezji Moro”. Dziesiątki dzieł, takich jak „Latarnik” Henryka Sienkiewicza i „Marta” Elizy Orzeszkowej, pobudzały w narodzie chińskim wolę walki o wolność i wyzwolenie.
W ciągu następnych stu lat tempo tłumaczeń i wzajemnego rozpowszechniania literatury pomiędzy Chinami i Polską nie uległo w zasadzie żadnym zmianom, co w dużej mierze przekładało się na rozwój stosunków dwustronnych i postęp krajowych przedsięwzięć literackich w obu krajach. W drugiej połowie XX wieku oba państwa w tym samym czasie przetłumaczyły i wprowadziły literaturę postępową. Dzieła takie jak „Rikszarz” Lao She, „Dziennik szaleńca” Lu Xuna, „Wiosenne jedwabniki” Mao Dun, „Qu Yuan” Guo Moruo, „Słonce świeci nad rzeką Sanggan” Ding Linga, pisarza pochodzącego z terenów wyzwolonych, „Piosenki Li Ju-tsaja” Zhao Shuli zostały zauważone przez polskich czytelników. W tym samym czasie „Dziady” Adama Mickiewicza były pierwszym przekładem zagranicznej literatury opublikowanym w Chinach pod koniec lat 70. XX wieku. Powszechnie tłumaczono „Quo vadis” Henryka Sienkiewicza, „Krzyżaków” oraz Trylogię, a także prozę realistyczną Bolesława Prusa, Władysława Reymonta i szereg dzieł odzwierciedlających budownictwo socjalistyczne w Polsce. Od XXI wieku zarówno Chiny, jak i Polska równocześnie zwróciły swoją uwagę na współczesne dzieła literatury modernistycznej. W Polsce zainteresowano się powieściami Mo Yana, poezją Bei Dao, literaturą kobiecą Zhang Ailing, Guo Xiaolu i innymi utworami. Duża liczba dzieł polskich poetów, laureatów Nagrody Nobla, Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej i powieściopisarki Olgi Tokarczuk, zostało przetłumaczonych na język chiński.
W obszarze chińsko-polskiego przekładu literackiego można zauważyć, że Chińczycy przywiązują dużą wagę do polskich laureatów Nagrody Nobla i ich dzieł. Wydarzenie internetowe promujące „Opowiadania bizarne” przyciągnęło uwagę prawie 58 000 internautów, a książka zdobyła wyróżnienia, takie jak: Dziesiąta najpopularniejsza książka na platformie Douban 2020 roku i najlepsza książka czasopisma „Sztuka” 2020 roku. Dzięki czemu zyskała grono licznych fanów wśród chińskich czytelników. W Polsce przekłady powieści Mo Yana do dziś cieszą się ogromną popularnością i pozostają głównym obiektem zainteresowań sinologów i literatów. Ponadto polscy tłumacze równie chętnie przekładają dzieła innych współczesnych pisarzy chińskich, takich jak na przykład Yu Hua, Yan Lianke, Liu Cixin. Ponad 60 książek, w tym „Problem trzech ciał”; „Kronika eksplozji”; „Nie mam własnego imienia” spotkało się z dużym zainteresowaniem polskich krytyków.
Szerzenie piękna za pomocą opowiadanych historii
Wymiana literacka ma na celu promowanie komunikacji międzyludzkiej przez „opowiedziane historie” oraz ukazywanie uroku danego kraju za pomocą „krajobrazu”. Zmiany zachodzące w literaturze chińskiej i polskiej, jej pojawienie się i rozwój w określonych stosunkach międzynarodowych ukształtowały literacki, kulturowy i narodowy obraz drugiego państwa w obszarze obcej kultury. Obraz narodu kształtowany przez przekłady dzieł literackich zależy po pierwsze od okresu, w którym został napisany utwór, a po drugie od „horyzontu oczekiwań” odbiorcy. Na początku XX wieku, gdy nastąpił upadek Polski, polscy czytelnicy przez lekturę Tao Te Ching i Analektów dostrzegli w Chinach starożytne, głębokie i pełne talentów źródło cywilizacji. Jednak w okresie PRL-u, czytano głównie literaturę postępową, takich pisarzy jak Zhao Shuli i Ding Ling. Poprzez nią widzieli, jak Chińczycy przeprowadzają cieszącą się sukcesami rewolucję na obszarach wiejskich oraz ich żarliwe i aktywne budowanie socjalizmu. Kiedy chińska postępowa młodzież pozostająca pod wpływem Ruchu Nowej Kultury i Ruchu Czwartego Maja spotyka się z poezją i powieściami Mickiewicza i Sienkiewicza, w jej sercach rodzi się współczucie dla „upokorzonego i skrzywdzonego” narodu oraz szczery podziw dla jego ducha walki. W XXI wieku Chińczycy czytając „Czułego narratora” Olgi Tokarczuk, ujrzeli obraz Polaków pełnych czułości, ogromnej miłości i troski o wszystko, co żyje. Można powiedzieć, że istnieją różnice w postrzeganiu różnych typów pisarzy i dzieł o rozmaitej tematyce i odmiennej przynależności gatunkowej z tego samego okresu, a także różne interpretacje tego samego pisarza i jego dzieł w różnych epokach.
Podsumowując, obraz obu państw, jaki prezentuje odbiorcom literatura chińska i polska w procesie recepcji literatury obcej jest pozytywny, entuzjastyczny i różnorodny. Nieważne, czy spojrzymy na to z perspektywy cech tematycznych przekładów wybranych przez Chiny i Polskę, czy też pod kątem jej interpretacji przez krytyków i zwykłych czytelników. Dla Polaków Chiny to ogromny kraj z długą historią, o rozległym terytorium i pięknej scenerii. Warto dodać, że jest to kraj, który doświadczył lat chaosu politycznego, pogarszających się warunków życia, ignorancji i zacofania. Klasa robotnicza, która znalazła się w tragicznej sytuacji w Chinach jak i na świecie, rozpoczęła bohaterską walkę z obcym najeźdźcą. Intelektualiści doświadczyli cierpienia i doznali przebudzenia. Odwagę czerpali z autorefleksji i energii życiowej. Naród chiński posuwał się naprzód wśród burzliwej i stale zmieniającej się historii, aż ostatecznie wkroczył na wielką ścieżkę odrodzenia niczym motyl uwalniający się z kokonu. Dla Chińczyków Polacy to naród, który, pomimo przeciwności losu, trudności i trudnej sytuacji państwa, nigdy się nie poddawał. To ludzie, którzy bardzo kochają swoją ojczyznę i dbają o nią, pragną niepodległości i narodowej wolności, a także cechuje ich silny duch oporu. Przez setki lat prowadzili niezłomną walkę z agresorami i ostatecznie osiągnęli niepodległość i wolność. Życie społeczne współczesnej Polski, a także obraz rodziny, uczucia, indywidualne doświadczenia i samoświadomość Polaków prezentowane są także we współczesnej literaturze polskiej XXI wieku.
Tłumaczka Li Yinan z noblistką Olgą Tokarczuk
Droga ku wspólnocie i nowoczesności
Upowszechnianie literatury jest środkiem do urzeczywistnienia wartości literackich. Od ponad stu lat setki instytucji wydawniczych, gazet i czasopism z Chin i Polski uczestniczy w promocji literatury chińsko-polskiej, a dziesiątki organizacji rządowych i pozarządowych stały się „mecenasami kulturalnymi” chińsko-polskich wymian literackich.
Na początku XX wieku w Polsce powstało Towarzystwo Orientalistyczne, które zgromadziło znawców i pasjonatów kultury chińskiej, aby stworzyć „Przegląd Orientalistyczny”. Czerpali przy tym inspiracje od postępowych intelektualistów Chińskiego Ruchu Nowej Kultury, którzy założyli „Nową Młodzież” i „Miesięcznik powieściowy”. Pod koniec XX wieku, główna siła wydawnicza literatury chińskiej w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszałek i Wydawnictwo Akademickie Dialog, znalazły partnerów w Chinach i prowadziły skuteczną działalność przekładową i wydawniczą literatury. Na początku XXI wieku chiński projekt wydawniczy „Niebieska Europa” i różne projekty finansowane przez Polskie Towarzystwo Wydawców Książek wspólnymi siłami promowały wszechstronny rozwój chińsko-polskiego przekładu literackiego.
Współcześnie, wraz z rozwojem technologii i postępem cywilizacyjnym, metody promocji literatury stają się coraz bardziej zróżnicowane, a efekt jej upowszechniania nabiera większego znaczenia. Stworzona przez CD Projekt gra wideo „Wiedźmin”, która powstała na podstawie sagi polskiego fantasty Andrzeja Sapkowskiego, stała się jednym z najbardziej wpływowych polskich produktów eksportowych w Chinach. Serial Netflixa na podstawie „Problemu trzech ciał” po premierze wywołał w Polsce szeroką dyskusję. Na ten temat opublikowano również artykuł w popularnym polskim serwisie filmowym Filmweb.
Nad wymianą literacką pracują przede wszystkim ludzie. Na powstanie przekładów literatury chińskiej i polskiej na przestrzeni ostatnich stu lat miało wpływ ponad 300 tłumaczy z obu krajów. Znajdziemy wśród nich poetów, pisarzy, dziennikarzy, redaktorów, profesorów, uczonych, dyplomatów i miłośników literatury. Ci, jakże różni od siebie, ludzie są głównymi propagatorami wymiany literackiej między Chinami i Polską oraz współtwórcami przekładów literackich obu państw. W ostatnich latach edukacja języka polskiego w Chinach znacznie się rozwinęła. Wykształciła kolejne wybitne talenty, które biegle władają językiem polskim, posiadają ogromną wiedzę o polityce, gospodarce i społeczeństwie Polski, a jednocześnie kochają i pielęgnują chińską kulturę. Polscy sinolodzy i miłośnicy języka chińskiego w równym stopniu przyczyniają się do upowszedniania literatury chińskiej w Polsce. Wobec tego powinniśmy w dalszym ciągu wykorzystywać ich zapał i energię, aby w prawidłowy sposób uchwycić gusta estetyczne i kulturowe oraz odpowiednio spożytkować języki, środki i platformy ludowe do rozpowszechniania dzieł literackich, które w ukierunkowany sposób odpowiadają zainteresowaniom polskich czytelników.
Współcześnie sposoby rozpowszechniania informacji ulegają ciągłym zmianom. Naszym obowiązkiem jest lepsze zrozumienie świata i promowanie Chin poprzez wymianę literacką. Dokonać tego możemy przede wszystkim przez badania i analizy kanałów zewnętrznego rozpowszechniania literatury chińskiej i polskiej, porównanie podobieństw i różnic w odpowiednich strategiach obu państw oraz naukowego doboru tłumaczeń, doskonalenia tłumaczy i budowanie platform komunikacyjnych.
(Profesor nadzwyczajny Li Yinan, kierowniczka Katedry Języka Polskiego Pekińskiego Uniwersytetu Języków Obcych)
