„Literackie przechadzki po Paryżu” Aleksandry Bajerskiej, to owoc wieloletniej pasji i fascynacji kulturą francuską. Autorka w barwny sposób opisuje fenomen XIX-wiecznego Paryża, „stolicy świata” tamtego okresu. Przypomina dzieła literatury polskiej, poświęcone Paryżowi oraz bogactwo tekstów kultury z nim związanych.
Co najważniejsze, dokumentuje ogromny wpływ, jaki francuska kultura, obyczajowość i język wywarły na polskich autorów okresu pozytywizmu i Młodej Polski. Publikacja ta jest również hołdem dla miasta, które przez wieki oczarowywało kolejne pokolenia, stając się inspiracją dla wszystkich poszukujących wolności i lepszego życia” – czytamy w nocie wydawniczej.
Znam smak wieloletniej fascynacji historią i kulturą Francji
Wiem coś o tym jako autor „Paryża. Przewodnika historyczno-literackiego” (1997), przywołanego zresztą pochlebnie w tekście książki Aleksandry Bajerskiej. Znam smak wieloletniej pasji, fascynacji historią i kulturą Francji, a w szczególności historią i kulturą Paryża.
W moim „Paryżu” także obficie przywoływana jest literatura francuska i polska, w której pojawiają się wątki związane ściśle z topografią stolicy Francji. O ile jednak w mojej książce na realną topografię miasta (obiekty, miejsca i nazwy) nałożona została siatka złożona z fragmentów utworów literackich, w których te punkty topograficzne zostały przywołane bądź uczynione miejscem akcji, o tyle pomysł Aleksandry Bajerskiej był odmienny, niejako szerszy, syntetyczny.
Wielostronna synteza obrazu utworów z zakresu literatury francuskiej i polskiej
Nie odnosząc się do szczegółowej topografii Paryża, dokonała ona wielowarstwowej i wielostronnej syntezy obrazu utworów z zakresu literatury francuskiej i polskiej w których miasto to jest miejscem akcji w całości lub we fragmentach dzieła. Przy czym nie tylko o obraz sam w sobie, poddany opisowi sauté jest przedmiotem jej pracy, lecz także bogata problematyka literacka, antropologiczna, socjologiczna, psychologiczna, feministyczna, obyczajowa, architektoniczna, urbanistyczna, historyczna.
Innymi słowy, autorce chodziło nie tylko o to, by pokazać dzieła literackie (proza, poezja, dramat), w których w różnych konfiguracjach i kontekstach pojawia się obraz Paryża, lecz o zarysowanie tego obrazu w zróżnicowanych kontekstach, na wielu płaszczyznach, z różnych punktów widzenia.
Rozdział pierwszy „Literackich przechadzek” poświęcony jest usytuowaniu problematyki paryskiej w przestrzeni piśmiennictwa francuskiego i polskiego z zakresu historii i kultury, dawnego i współczesnego. Pokazała też tło historyczne procesu kształtowania się znaczenia Paryża, fenomen miasta w apogeum jego świetności, które miało miejsce w XIX wieku.
Rozdział drugi poświęcony jest „literaturze z Paryżem w tle”, literaturze francuskiej i polskiej (polska mityzacja Paryża ma swoje osobliwe cechy), zarówno tej od początków do XIX wieku, jak i tej z początków XX wieku, opisowi stanu badań literaturoznawczych w tym zakresie.
Rozdział trzeci dotyczy obrazu Paryża w powieściach polskich XIX i początków XX wieku, w tym okresowi Młodej Polski. Zawarta jest w nim analiza specyficznego zjawiska, jakom był „syndrom paryski”, polegający na tym, że Paryż stał się wielofunkcyjnym punktem odniesienia do rozmaitych zjawisk, uczuć, aspiracji, wyobrażeń ludzkich sytuowanych w kontekście tworzonym przez aurę tego miasta, jako – w szczególności – figury celu marzeń o lepszym życiu, najwyższych aspiracji, w tym materialnych i wolnościowych.
Z tym zjawiskiem ściśle skorelowana była mityzacja Paryża jako emblematu tego, co najlepsze w skali ludzkiej cywilizacji. Ta mityzacja osiągała często poziom narkotycznej, leczniczej, ale także trucicielskiej siły oddziaływania aury miasta.
Obraz polskiej emigracji na paryskim bruku
Bajerska skoncentrowała się też na takich szczegółowych zjawiskach, jak obraz polskiej emigracji na paryskim bruku, a także sytuacji kobiety: artystki, zakochanej, osamotnionej, uciekającej, oddającej się rozkoszom oferowanym przez „rozpustny Paryż”, jak cyganeria artystyczna francuska i polska, jak wizja miasta jako współczesnego Babilonu, inferna, „miasta potwora” („czarna” legenda Paryża przeciwstawiona „jasnej”) w perspektywie modernistów, stolicy rozpusty.
Wszystkie te tematy obrazuje autorka na podstawie analizy literatury francuskiej i polskiej, przy czym o ile ta pierwsza potraktowana została bardziej lakonicznie, a zatem przez jedynie wybitne egzemplifikacje (m.in. dzieła Honoriusza Balzaca, Wiktora Hugo, Charlesa Baudelaire, czy Waltera Benjamina), o tyle literatura polska, zaprezentowana znacznie obficiej, zaprezentowana jest zarówno przez wybitne dokonania (n.p. „Lalka” Bolesława Prusa, „Nawracanie Judasza” Stefana Żeromskiego, czy „Rok 1794” Władysława S. Reymonta), jak i prozę zapomnianą, na ogół drugo-, trzeciorzędną literacko, ale cenną z punktu widzenia zamysłu Bajerskiej. To w niej znalazła ona tworzywo do swoich analiz i rozważań.
Między fikcją a rzeczywistością
Rozdział czwarty poświęcony jest sposobom obrazowania miasta, czyli literackim, stylistycznym formom tworzenia obrazu świata przedstawionego. Obrazy te odnoszą się do relacji między fikcją a rzeczywistością miasta, perspektyw z jakich dokonywane były jego opisy, antropologia Paryża, na którą składa się opis „somy” i „ducha” miasta, obrazom z punktu widzenia przechadzek bohaterów po Paryżu (obserwator architekt, „błądzący melancholik”, „flaneur”, „obserwator środowiska miejskiego”).
podwójny obraz Paryża
Osobno potraktowała autorka poezję, dramat sceniczny z Paryżem w tle (n.p. „Sprawę Dantona” Stanisławy Przybyszewkiej, powieść historyczną, opowiadania, o Paryżu rewolucyjnym i napoleońskim. Dzięki wysiłkowi i skrupulatności autorki otrzymujemy niejako podwójny obraz Paryża: jako takiego i jako upostaciowania (pars pro toto) natury innych wielkich miast, specyfiki miejskości, która w ostatnich dekadach stała się obiektem badań naukowych na całym świecie, także w zakresie problematyki, którą można określić jako urbanistykę antropologiczną.
Owoc benedyktyńskiej pracy Aleksandry Bajerskiej wzbogacony jest nie tylko o bogatą bibliografię tematyczną i okołotematyczną, ale także o wielostronicowy katalog tematyczny utworów prozatorskich przywołanych w tekście książki, co ułatwia ogarnięcie bardzo obszernej materii w niej przywoływanej i analizowanej.
„Celem niniejszej pracy było nie tylko zaprezentowanie obrazu Paryża w literaturze, lecz także próba zdefiniowania fenomenu kulturowego, jakim był XIX-wieczny Paryż” – napisała autorka w zakończeniu.
By to osiągnąć, wyszła poza tradycyjne, literaturoznawcze analizy tekstów i sięgnęła po badania interdyscyplinarne, które pozwoliły na spojrzenie na XIX-wieczne teksty z innej perspektywy.
Prześledzono mechanizmy konstruowania tekstu, najczęściej stosowane chwyty literackie oraz pokazano, że pojęcia takie jak genius loci, palimpsest, miejskie punkty widzenia, kategoria „deja lu”, krajobraz jako stan duszy, miasto organizm, kolaż przestrzeni miejskiej, teatr ulicy czy efekt odbicia przestrzeni – mogą znaleźć zastosowanie w badaniach nad powieściami z XIX wieku.
Różnorodne perspektywy opisu
Ponadto badania dowiodły, iż spojrzenie na tekst z punktu widzenia socjologa, architekta, antropologa czy teatrologa otwiera niezauważane dotąd przestrzenie interpretacyjne (n.p. syndrom paryski, różnorodne perspektywy opisu: wertykalna, horyzontalna, spojrzenie przybysza, mieszkańca itp.)”
Jeśli w przyszłości ukaże się kolejne wydanie tej książki, to sugerowałbym autorce uwzględnienie w nim także reprezentacji literatury XX-wiecznej (zasygnalizowanej tylko w minimalnym zakresie) oraz współczesnej, z przestrzeni – powiedzmy – ostatnich trzydziestu lat, po 1989 roku. I jeszcze jedna uwaga.
Sugerowany lekki, popularny charakter tej książki
Być może przez przeoczenie pominęła Autorka, która poświęciła istotny passus „Nędznikom” Wiktora Hugo, jego powieść „Dziewięćdziesiąty trzeci”, która zawiera bardzo istotne rozdziały paryskie poświęcone okresowi Wielkiej Rewolucji („Ulice Paryża w owych czasach”, „Szynk przy ulicy Pawiej” i „Konwent”). Tytuł „Literackie przechadzki po Paryżu” zdawał się sugerować lekki, popularny charakter tej książki. Szczęśliwie okazało się, że autorka, zachowując powszechnie znaną atrakcyjność tematu ogniskującego się w słowie „Paryż”, wzbogaciła poświęcone Paryżowi piśmiennictwo o studium erudycyjne i pogłębione intelektualnie.
