W czerwcu 2023 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych podjęło inicjatywę dotyczącą sytuacji prawnej konsulatu Federacji Rosyjskiej w Mariehamn, zgodnie z ramami porozumienia dotyczącego demilitaryzacji Wysp Alandzkich. Jak czytamy na stronie fińskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych „Badanie nie zawiera żadnych rekomendacji czy stanowisk politycznych; jego celem jest ogólne zwiększenie świadomości problemu”. Dochodzenie prawne bada z jednej strony szczególny status Wysp Alandzkich w świetle prawa międzynarodowego, a z drugiej strony aspekty prawa międzynarodowego mające zastosowanie do rosyjskiego konsulatu w Mariehamn1. Rozwiązanie Ligi Narodów w sprawie Wysp Alandzkich, które stanowiło także podstawę Konwencji z 1921 roku w sprawie demilitaryzacji i neutralizacji Wysp Alandzkich (Seria Traktatów 1/1922, dalej zwanej Konwencją Alandzką), często uważane jest za przykład osiągnięcia pokojowego rozwiązania sporów między państwami2. W obliczu zmieniającej się sytuacji w europejskim bezpieczeństwie, konieczne stało się wyjaśnienie prawnych zobowiązań dotyczących Wysp Alandzkich, zwłaszcza w kontekście pełnoskalowej wojny, którą Rosja rozpoczęła 24 lutego 2022 roku na Ukrainie, oraz członkostwa Finlandii w NATO, które zostało zrealizowane wiosną 2023 roku. W przestrzeni publicznej pojawiły się także dyskusje na temat możliwości jednostronnego zerwania przez Finlandię swoich zobowiązań umownych dotyczących demilitaryzacji i neutralizacji Wysp Alandzkich.
Demilitaryzacja Wysp Alandzkich to niezwykle złożony aspekt prawny. Obecny status zdaniem autorów raportu zdaje się utrzymywać stabilność w regionie. Istnieje wiele historycznych i międzynarodowych umów, które wywarły wpływ na tę sytuację. Potwierdzenie przez Finlandię prawnego statusu Wysp Alandzkich, zwłaszcza poprzez Alandzką Konwencję z 1921 roku odgrywa kluczową rolę w utrwalaniu tego stanu. Warto zauważyć, że zdemilitaryzowany status Wysp Alandzkich ma istotny wpływ na inne międzynarodowe porozumienia, chociażby te dot. przystąpienia do Unii Europejskiej i Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego. To zagadnienie rzuca światło na to, w jaki sposób status Wysp Alandzkich jest zakorzeniony w międzynarodowym prawie i jak różne umowy przyczyniły się do utwierdzenia i wzmocnienia tej szczególnej pozycji w ciągu lat3.
Zgodnie z Konwencją Wiedeńską, traktat można wypowiedzieć jedynie wtedy, gdy istnieje jasna intencja ze strony zainteresowanych lub gdy można to wywnioskować z charakteru traktatu. Zasada główna mówi, że traktat bez postanowień dotyczących wypowiedzenia nie może być wypowiedziany i umowy powinny być rzetelnie przestrzegane. Szczególnym uzasadnieniem wypowiedzenia zgodnie z Konwencją Wiedeńską jest fundamentalna zmiana okoliczności (zasada zapisana w artykule 62). Aby skorzystać z tego uzasadnienia, konieczne jest, aby zmiana nie mogła być przewidziana, dotyczyła istotnych warunków zawarcia traktatu i miała zasadniczy wpływ na zakres pozostałych zobowiązań. W raporcie wspomina się także, że artykuł 62 nie daje państwu prawa jednostronnego uwolnienia się od zobowiązań umownych, wymaga współpracy między stronami. Jeśli żadna ze stron nie zgłosi zastrzeżeń w ciągu trzech miesięcy to osoba, która powołuje się na uzasadnienie wypowiedzenia, może kontynuować proces. Jeśli są zastrzeżenia, należy szukać ugody za pomocą pokojowych procedur, a ostatecznie spór może być przekazany Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości. W raporcie wspomina się również o wykorzystaniu przez Finlandię artykułu 62 w 1990 roku do uchylenia pewnych postanowień traktatu pokojowego w Paryżu, które przestały być relewantne po zjednoczeniu Niemiec4
Ålandskonventionen
Konwencja została zawarta w kontekście działań Ligi Narodów i późniejszego zakończenia jej działalności podczas II wojny światowej. Autorzy raportu analizowali możliwość stosowania klauzuli rebus sic stantibus, czyli zasady fundamentalnej zmiany okoliczności jako podstawy do odstąpienia od konwencji. W raporcie poruszane są historyczne wydarzenia, takie jak negocjacje w sprawie Moskvafördraget oraz podpisanie pokoju w Paryżu w 1947 roku, potwierdzające demilitaryzację Wysp. Autorzy zauważają, że Finlandia konsekwentnie potwierdzała ważność Ålandskonventionen nawet w momencie przystąpienia do NATO. Raport obejmuje również kwestie związane z możliwością odwoływania się do klauzuli rebus sic stantibus oraz artykułu 8 Ålandskonventionen, który może wykluczać taką możliwość. Autorzy podkreślają, że Finlandia, pomimo zmian w swoim terytorium czy sytuacji w regionie Bałtyku, konsekwentnie utrzymuje specjalny status Wysp Alandzkich5. Traktat moskiewski podpisany między Finlandią a Związkiem Radzieckim w 1940 roku, nie zawiera postanowień dotyczących wypowiedzenia czy zawieszenia. Ponadto podkreślane są podobieństwa między zobowiązaniami w traktacie moskiewskim a Konwencją Alandzką, ale zauważa się również, że traktat moskiewski ma pewne cechy szczególne, w tym prawo Związku Radzieckiego do utrzymywania własnego konsulatu na Wyspach Alandzkich w celu monitorowania sytuacji w regionie. Podkreślany jest nierówny charakter traktatu moskiewskiego, nazywanego „dyktatem Mołotowa” i pojęcie „pactum leoninum”, odnoszącego się do nierównej umowy, w której jedna strona ma znacznie silniejszą pozycję. Zauważmy, że właśnie Finlandia po przegranej wojnie miała ograniczone możliwości negocjacyjne i trudno było jej odmówić podpisania traktatu. Nie jest to jednak podstawa do wypowiedzenia według Konwencji Wiedeńskiej. Chociaż istnieje postanowienie, że traktaty zawarte pod groźbą lub użyciem przemocy są nieważne, zauważono, że to postanowienie ma ograniczone znaczenie dla traktatu moskiewskiego ze względu na datę jego zawarcia6.
Zgodnie z Konwencją wiedeńską o prawie traktatów postanowienia nie mają wpływu na kwestie, które mogą wynikać z działań wojennych między państwami. Istnieje jednak specjalny przepis dotyczący państwa agresora, który ma ograniczony zakres. W 2011 r. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ przyjęła projekt artykułów dotyczących wpływu konfliktów zbrojnych na umowy. Omówiono w nich takie zasady, jak to, że stosunki umowne nie są automatycznie rozwiązywane z powodu konfliktu zbrojnego. Projekt odnosi się również do tego, w jaki sposób zakaz użycia siły zawarty w Karcie Narodów Zjednoczonych wpływa na prawo traktatowe. Zgodnie z art. 14 państwo korzystające z prawa do samoobrony ma prawo zawiesić umowy, które są niezgodne z wykonywaniem tego prawa7. W raporcie przedstawiono kwestie związane z możliwością stosowania motywowanych prawnie działań odwetowych, opartych na zasadach prawa międzynarodowego. Te środki zgodnie z ustalonymi normami zwyczajowymi dotyczącymi odpowiedzialności państw, pozwalają państwu, które padło ofiarą naruszenia prawa, w określonych okolicznościach reagować na trwające naruszenie prawa poprzez podejmowanie działań, które w innej sprawie mogłyby być uznane za sprzeczne z prawem. Fundamentalną podstawą dla takich działań jest zawsze nielegalne postępowanie drugiego państwa. Ważnym aspektem stosowania motywowanych prawnie działań odwetowych jest ich tymczasowy charakter. Te środki powinny być czasowo związane z naruszeniem prawa, nie mogą być stosowane w przypadku, gdy naruszenie to już ustąpiło. Ograniczenia wynikają z faktu, że motywowane prawnie działania nie mogą pełnić roli sankcji karnej lecz ich jedynym zgodnym z prawem celem jest zakończenie nielegalnego postępowania państwa odpowiedzialnego za naruszenie prawa i w razie potrzeby naprawienie wyrządzonej szkody. W przeciwieństwie do rozwiązania lub zawieszenia umowy na mocy Konwencji Wiedeńskiej w sprawie prawa traktatowego, które wymaga istotnego naruszenia tej samej umowy, nie ma konieczności, aby motywowane prawnie działania odnosiły się do tych samych lub podobnych zobowiązań, których naruszenie dotyczy działania odwetowego8. W przypadku ewentualnego tymczasowego zamknięcia konsulatu w Mariehamn jako motywowanego prawnie działania, istotne jest, aby to działanie było uzasadnione nielegalnym aktem zgodnym z prawem międzynarodowym, skierowanym przeciwko Finlandii. Działanie, które nie jest nielegalne, a jedynie wrogie, nie uzasadniałoby podjęcia prawnych działań. Użycie tych działań jest bardziej dowolne niż w przypadku procedur traktatowych, ale jednocześnie niesie większe ryzyko, ponieważ państwo, które podejmuje takie środki, ponosi pełną odpowiedzialność za spełnienie wszystkich warunków ich zastosowania. W raporcie wspomina się również o sytuacji związanej z rosyjskim atakiem na Ukrainę, gdzie kilka europejskich krajów zawiesiło bilateralne umowy z Rosją ws. współpracy naukowej, kulturalnej, transportu i ułatwień wizowych. Choć te działania są traktowane jako sankcje, a nie jako motywowane prawnie działania, to jednak przyczyniają się do rozwinięcia koncepcji zbiorowych motywowanych prawnie działań w prawie międzynarodowym.
Porozumienia dotyczące demilitaryzacji Wysp Alandzkich zostały ustanowione w długoterminowym porozumieniu potwierdzanym wielokrotnie w praktyce państwowej. Szczególnie istotne jest potwierdzenie specjalnego statusu Wysp Alandzkich po I i II wojnie światowej i innych istotnych zmianach politycznych. Prawny status Wysp opiera się również na regionalnym zwyczaju europejskim. Wygląda na to, że rezygnacja z Konwencji Alandzkiej nie jest możliwa zgodnie z jej postanowieniami, a Finlandia potwierdziła jej ważność poprzez swoją działalność, w tym przystąpienie do UE i NATO oraz ratyfikację Konwencji Prawa Morza ONZ. Traktat moskiewski z 1940 roku, będący częścią ogólnego porozumienia w sprawie demilitaryzacji Wysp Alandzkich miałby konsekwencje nie tylko dla stosunków dwustronnych między Finlandią a Rosją, ale także dla statusu Wysp Alandzkich zgodnie z traktatem pokojowym z Paryża w 1947 roku. Odwołanie traktatu moskiewskiego jest skomplikowane i może mieć szersze skutki. Prawny status konsulatu rosyjskiego w Mariehamn opiera się na artykule 3 traktatu moskiewskiego. Jednak odwołanie tej części traktatu wydaje się trudne, a prawo traktatów nie oferuje jasnej procedury w tej sprawie. Możliwe są jednak środki odwetowe pod warunkiem zgodności z ogólnym prawem międzynarodowym i spełnieniu określonych warunków.
- Utredning om Ålands internationella särställning och om rättsliga frågor som gäller Åland, Strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Finlandii
- M. J. Filipek, Międzynarodowoprawny status archipelagu Wysp Alandzkich. Kwestia demilitaryzacji i neutralizacji Alandów.
- Folkrättslig utredning om Ålands internationella särställning och rättsliga frågor som gäller Rysslands konsulat i Mariehamn, Ulkoministeriö – Ministerstwo Spraw Zagranicznych Finlandii (14.11.2023 r.), s. 7-11.
- Tamże s. 13-15.
- Tamże s. 16-17.
- Tamże s. 17-18.
- Tamże s. 27-29.
- Tamże s. 30-31.
Wpis pochodzi ze strony politykaponordycku.pl
