Pierwsze próby polskich reform gospodarczych za czasów realnego socjalizmu.
Początki reform gospodarczych w Polsce i doskonalenie systemu gospodarki socjalistycznej, datują się od przesilenia politycznego w 1956 r. Wtedy to w czerwcu 1956 r odbył się w przełomowy Zjazd Ekonomistów.
Zjazd ów stał się w owym czasie ważnym wydarzeniem w życiu kraju, a dla środowiska ekonomicznego miał znaczenie przełomowe. Tuż po zjeździe nastąpiły wydarzenia poznańskie, a w październiku warszawskie. Wydarzenia te zrodziły atmosferę sprzeciwu wobec ówczesnego systemu gospodarczego.
Nastąpiło pewne przyzwolenie na dyskusję nad wadami tego systemu i kierunkami jego doskonalenia, co prawda w kręgach zamkniętych w ramach organizacji społeczno-zwodowych (Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowania i inne), a nawet na uczelniach ekonomicznych. Spowodowało to ożywienie środowisk ekonomicznych.
Na przykład w Szkole Głównej Planowania i Statystyki przywrócono możliwość wykładów prof. Edwarda Lipińskiego, znanego opozycjonisty (późniejszego członka Komitetu Obrony Robotników), na które uczęszczały tłumy studentów. Utworzono Klub Inteligencji Katolickiej pod przywództwem Tadeusza Mazowieckiego późniejszego pierwszego niekomunistycznego premiera.
W ramach tegoż KIK mogło działać Koło Ekonomistów pod przywództwem opozycjonisty prof. Stefana Kurowskiego, którego miałem zaszczyt być członkiem.
W tych zamkniętych kręgach odbywały się dyskusje analizujące wady gospodarki socjalistycznej i potrzeb zmiany tego systemu. Oczywiście te dyskusje nie mogły być powszechne i wychodzić poza ścisłe ramy ich uczestników. Zjazd Ekonomistów dał podwaliny do dalszych kolejnych reform gospodarczych, aż do 1989 r.
Historia polskich reform miała znaczenie również dla mnie osobiście. Przełomowy Zjazd Ekonomistów, choć nie byłem jego uczestnikiem, wywarł piętno na moim życiu zawodowym i karierze naukowej.
Atmosferę pewnego rozluźnienia w naukach ekonomicznych czuło się na SGPiS kiedy zacząłem studia w 1958 r. Oprócz wspominanych wykładów prof. E. Lipińskiego, zrezygnowano z wykładu specjalistycznego „Historia Ruchu Robotniczego”. Do SGPiS powrócił z obozu pracy z ZSRR prof. Aleksy Wakar. Pozwolono mu na SGPiS założyć i kierować Katedrą Ekonomii Politycznej. Było to miejsce kształtowania tzw. „szkoły wakarowskiej”, krytycznie analizującej system gospodarki centralnie planowanej.
Doszło do swego rodzaju paradoksu. Istniały obok siebie na SGPiS katedry ekonomii politycznej krytycznie nastawionej do gospodarki centralnie planowanej i katedry ekonomii politycznej pod kierunkiem zagorzałego ortodoksy gospodarki socjalistycznej Prof. Bronisława Minca (brata Hilarego Minca).
Reformy lat sześćdziesiątych zilustruję na empirycznym przykładzie moich doświadczeń zawodowych. Po ukończeniu studiów w 1963 r. zostałem asystentem w SGPiS w Katedrze Planowania i Polityki Ekonomicznej u prof. Kazimierza Secomskiego, późniejszego wicepremiera ds. gospodarczych. Katedra koncentrowała się nie na teorii gospodarki socjalistycznej, a na realnie stosowanej polityce gospodarczej.
Po dwóch latach asystentury podjąłem pracę w fabryce na stanowisku kierownika działu planowania. Tam mogłem konfrontować realną praktykę gospodarki socjalistycznej z teorią polityki gospodarczej głoszonej m.in. w katedrze SGPiS.
Po Zjeździe Ekonomistów i ogólnej odwilży, partia też zrozumiała konieczność reformowania gospodarki. Powstało zapotrzebowanie na propozycje rozwiązań. Na przykład w połowie lat 60-tych opracowano i wdrożono system bodźców ekonomicznych mający motywować przedsiębiorstwa do produkcji eksportowej i kooperacyjnej. Uzbrojony w teoretyczną wiedzę w katedrze SGPiS dokonałem oceny tego systemu w praktyce na przykładzie swojego przedsiębiorstwa, publikując w „Życiu Gospodarczym” w latach 1966 – początek 1968 r. serię artykułów na ten temat. Skuteczność działania bodźcowego systemu nie była właściwa, bo nie mogła być w ramach centralnego, dyrektywnego zarządzania przedsiębiorstwem socjalistycznym. Na lamach fachowej prasy dopuszczalna była krytyka nieskuteczności zastosowanych rozwiązań.
Innym przykładem prób reform w latach 60 jest próba wprowadzenia kompleksowego nowego systemu funkcjonowania przedsiębiorstw w wybranych przedsiębiorstwach, jako eksperymentu. Eksperyment miał służyć do zebrania doświadczeń i następnie powszechnego wprowadzenia w całej gospodarce. Eksperymentującym przedsiębiorstwem były Zakłady Wytwórcze Przyrządów Pomiarowych „Era” w Warszawie. Opis tego eksperymentu zawiera książka A. Gutowskiego „Eksperyment gospodarczy „Ery” oraz moja ocena w artykule opublikowanym w „Ekonomiście”. Ta próba reform również skończyła się fiaskiem.
Dalszym etapem moich losów zawodowych związanych z reformami gospodarki była rezygnacja z pracy w fabryce i powrót do nauki w Komisji Planowania (centralny organ planistyczny) przy Radzie Ministrów. Doświadczenia praktyki gospodarczej w przedsiębiorstwie dały możliwość zupełnie innego spojrzenia na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i w warunkach rygorów centralnego planowania i w warunkach rynku.
Mając to doświadczenie, zacząłem zajmować się mechanizmami i trybem planowania centralnego – czyli doprowadzeniem planu centralnego do wykonawców, do przedsiębiorstw oraz motywacjami, jakimi kierują się przedsiębiorstwa pod rygorem planu. Jako kierownik działu planowania w przedsiębiorstwie byłem biorcą tych wskaźników, wynikających z planu centralnego. Publikowałem w pismach ekonomicznych: „Gospodarce Planowej” i „Życiu Gospodarczym”, gdzie wykazywałem mankamenty centralnego planowania. Odwilż jaka wtedy była, pozwalała na pewien zakres krytyki.
Okoliczności i miejsce pracy spowodowało, że tematem mej pracy doktorskiej był temat związany z praktyką planowania centralnego: praktyczne doprowadzenie tego planu do przedsiębiorstw. Tak ustawiony doktorat, praktyczny, a nie teoretyczny, musiał oprzeć się na empirii planowania centralnego. Empiria zaś była nieosiągalna, bo znajdowała się w niedostępnym archiwum Komisji Planowania i ministerstw gospodarczych. Ponieważ byłem pracownikiem Komisji Planowania, podjąłem próbę dotarcia do archiwum.
Udało się wyjednać pozwolenie u przewodniczącego Komisji Planowania Stefana Jędrychowskiego na korzystanie z archiwum. Uzyskiwałem też dostęp do materiałów archiwalnych w wybranych ministerstwach branżowych (nadzorujących poszczególne gałęzie przemysłu), w wybranych zjednoczeniach i przedsiębiorstwach. Takie badania dokumentacji pozwoliły prześledzić cały cykl planistyczny, od centralnego organu do przedsiębiorstw i sformułować wnioski wynikające z badań na wszystkich szczeblach.
Partia dopuszczała już wtedy ryzyko dyskredytowania gospodarki centralnej i jej niewydolności dla rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie, zaspokajania potrzeb społecznych.
Lata pracy nad doktoratem (1968-1974) pozwoliły mi na zgłębienie meandrów funkcjonowania gospodarki socjalistycznej w praktyce – i konfrontacji z teorią. Ta praca doktorska stanowiła w pewnym sensie „kuriozum” jak na tamte czasy. W pracy zostały empirycznie zakwestionowane podstawowe kanony gospodarki socjalistycznej. Było to z doktrynalnego punktu widzenia nie do przyjęcia.
Z drugiej strony, praca nie mogła być podważona przez żadnego naukowca, ponieważ była oparta na rzetelnej i wszechstronnej empirii. Żadne wydawnictwo nie chciało się podjąć jej publikacji. Powstał problem obrony tej pracy i nadania tytułu doktora. Ostatecznie, praca uzyskała trzy entuzjastyczne recenzje wybitnych ekonomistów z różnych ośrodków akademickich (zwykle prace doktorskie recenzowało dwóch recenzentów). Dzięki przychylności promotora (nie bez znaczenia była jego praca w Komitecie Centralnym PZPR) i Rady Wydziału SGPiS była możliwa obrona.
Przychylność owa nie byłaby zaś możliwa, gdyby nie dorobek i atmosfera panująca po Zjeździe Ekonomistów w 1956 r. Dlatego uznano niżej podpisanego autora tego doktoratu za beneficjenta dorobku Zjazdu Ekonomistów – czemu dano wyraz w książce pt. „Przełomowy rok 1956 a współczesność” pod redakcją naukową prof. Zdzisława Sadowskiego, wydanej przez PTE w 2007 z okazji 50-lecia Zjazdu. Jest tam opisana historia przygotowania, opieki naukowej i obrony mojej pracy doktorskiej.
