Niemal wszystkich bohaterów powieści Michela Houellebecqa łączy gorycz. Świat ich rozczarował, ale mimo to trwają, poszukując mocnych wrażeń. Niektórzy wybierają śmierć. Bohater „Serotoniny” wybiera ucieczkę od własnego życia.
Houellebecq od ćwierć wieku pisze tę samą książkę. Jego bohater, najczęściej będący też narratorem, wiedzie jałowe, puste, samotne życie. Nie zmaga się z podstawowymi problemami codziennego życia. Na ogół pod względem materialnym miewa się dobrze albo bardzo dobrze. Nie wyrzeka na brak pieniędzy czy kłopoty z utrzymaniem. Raczej cierpi na przesyt, skoro – jak narrator „Platformy” – wypisuje takie wierutne głupstwa (o Francji): „Żyłem w kraju umiarkowanego socjalizmu, gdzie posiadanie dóbr materialnych było zagwarantowane ścisłymi przepisami prawnymi, a państwo twardo stało na straży systemu bezpieczeństwa systemu bankowego”.
Bohaterowie Michela Houellebecqa pławią się więc w dobrobycie i jak potwierdza wspomniany narrator „Platformy” nie muszą się niczym przejmować. A jednak się przejmują nie tyle bytem, ile brakiem życiowej satysfakcji. Cerpią na bezsenność, apatię i depresję. Zażywają proszki nasenne, łykają antydepresanty, tęgo popijają. Wygląda na to, że Houellebecq pisze powieści potwierdzające banalne powiedzenie, że pieniądze szczęścia nie dają. Intelektualnie to raczej rozczarowujące.
A jednak czyta się jego książki z rosnącym zainteresowaniem albo z irytacją – wszystko zależy od doświadczeń i wytrzymałości czytelnika. Uchodzący za chuligana literackiego Houellebecq nie szczędzi bowiem czytelnikom mocnych wrażeń, zwłaszcza z dziedziny bardzo liberalnych obyczajów. Nie szczędzi mu też scen pełnych przemocy, okrucieństwa, a całość doprawia wątpliwej jakości rozważaniami filozoficznymi i diagnozami socjologicznymi. Te ostatnie na ogół sięgają horyzontów kolorowych czasopism.
Co więc sprawia, że Houellebecq mimo te oczywiste banały, od których rojno w jego utworach, przyciąga uwagę? Dlaczego jego powieści stają się gorącymi bestsellerami, a on sam uchodzi za jednego z najbardziej obrazoburczych pisarzy naszych czasów? Świntuszyło tak jak on wielu innych, ukazywało przemoc także wielu przed nim. Nawet nie wiadomo, czy pisarz parodiuje zachowania swoich rówieśników z generacji posthippisowskiej, tego spisanego na straty pokolenia bez energii i poczucia misji (wyjątkiem jest Michel z „Cząstek elementarnych”), czy też dzieli ich przekonania? Czy kpi z liberalnej koncepcji ekonomicznej i obyczajowej, czy, przeciwnie, dobrze się z nimi czuje? Nawet w udzielanych wywiadach pisarz kluczy i trudno go złapać za słowo.
Ale jedno jest pewne – to Houellebecq odkrył moc przyciągania goryczy i depresji. Nauczył swoich czytelników czerpać rozkosz ze smakowania stanów depresyjnych – najlepiej u innych, a więc u bohaterów literackich. Zresztą, jak wyznaje w swojej debiutanckiej powieści, najchętniej by nie pisał, ale czytał, bo prawdziwą, absolutną, cudowną władzę daje lektura. Tym znęcił rzesze swoich czytelników.
Bohater pierwszej, początkowo przeoczonej przez krytykę powieści pisarza, „Poszerzenie poola walki” (1994) notuje: „zupełnie nie rozumiem, jak ludziom udaje się żyć. Mam wrażenie, że wszyscy powinni być nieszczęśliwi”. I zaraz potwierdza to diagnozą: „Pożądanie zanika; pozostaje jedynie gorycz, zazdrość i strach. Przede wszystkim zaś pozostaje gorycz, niezmierzona, niepojęta gorycz”.
Bohater tej powieści, informatyk pracujący w firmie obsługującej poważne instytucje, nieobdarzony przez pisarza nawet nazwiskiem – otrzymuje zadanie przeprowadzenia szkoleń (terenowych) na zlecenie ministerstwa rolnictwa. Dotyczą systemu informatycznego wniosków rolniczych o dotacje. Nie wzbudza to w nim żadnych emocji – wyjazd w teren nie stanowi wyrzeczenia, bohater nie ma rodziny, rozstał się dwa lata temu z dziewczyną, Veronique, ofiarą psychoanalityków, nie czuje więzi z Paryżem, ogarnia go pustka, zwątpienie i niechęć do działania (także seksualnej, ograniczonej tylko do masturbacji). W szkoleniu towarzyszy mu niejaki Trissand, kolega z firmy (wyjątkowo brzydki, a więc nieatrakcyjny dla kobiet), rozpaczliwie usiłujący stracić dziewictwo. Nadużycie nikotyny sprawia, że nasz bohater trafia do szpitala, a kolega wykazuje nadspodziewaną troskliwość. Odwdzięcza mu się wspólną wyprawą w sylwestra, którą za jego namową ma zakończyć mord na chłopaku, który sprzątnie koledze dziewczynę sprzed nosa. Wyposaży go nawet w nóż. Ale Trissand rezygnuje, zostawia spółkującą parę na plaży, masturbuje się, a potem żegna z kolegą z pracy i po drodze ginie wypadku-samobójstwie. Narrator zaś kończy w gabinecie psychiatrycznym, obrzucając świat zjadliwymi diagnozami, a po odbytej terapii wychodzi ze szpitala. Wyrusza na szaleńczą wycieczkę rowerową, być może w ostatnią drogę w jego martwym życiu.
Od początku bohater-narrator przyjmuje pozycję obserwatora, jakby życie toczyło się poza nim, a jego udział był tylko pozorem. Zapowiada to już na samym początku książki: „Kolejne strony składają się na powieść, rozumiem przez to ciąg historyjek, których jestem bohaterem. Owa autobiografia właściwie nie jest żadnym wyborem: po prostu nie mam innego wyjścia. Gdybym nie opisywał tego, co widzę, cierpiałbym tak samo – a może trochę bardziej (…) Pisanie wcale nie przynosi ulgi. Odtwarza, rozgranicza. Wprowadza złudzenie spójności, pojęcie realizmu. Nadal brniemy przez okrutną mgłę, jednak istnieje kilka punktów odniesienia. Chaos jest zaledwie o kilka metrów dalej”.
Ten model opowieści powtórzy autor w kolejnych książkach, sięgając po rozmaite konwencje i formy od eseju po powieść s-f. Ale ich esencją pozostanie gorycz i wielki zawód, jaki sprawiło bohaterom życie. Tak też jest w „Serotoninie”, najnowszej jego powieści (2019), której adaptacja trafiła w iście ekspresowym tempie na deski warszawskiego Teatru Studio (reżyseria Paweł Miśkiewicz).
To zaledwie czwarta w Polsce próba zmierzenia się z powieściami Houellebecqa na scenie. Początek tej przygodzie teatralnej pisarza dały „Cząstki elementarne” w reżyserii Wiktora Rubina we wrocławskim Teatrze Polskim (2008), które wbrew zapowiedziom nie stały się wielkim skandalem (Leszek Pułka nazwał spektakl „tablowodewilem”). Doceniono jednak dystans, z jakim reżyser pokazał doznania bohaterów, zwłaszcza Bruna, obsesjonata seksu. Po siedmiu latach po „Możliwość wyspy” (reż. Magda Szpecht) sięgnął TR Warszawa (2015) – ciągnący się przez niemal cztery godziny spektakl ział jednak nudą. Najciekawszą w dotychczasowej krótkiej historii adaptacji Houellebecqa w polskim teatrze okazała się „Mapa i terytorium” w Teatrze Wybrzeże (reż. Ewelina Marciniak, 2016). Prapremiera „Serotoniny” jest więc zaledwie czwartą odsłoną tej krótkiej historii (jeśli nie liczyć fragmentarycznych prób w Laboratorium Dramatu z „Poszerzeniem pola walki” w reżyserii Tomasza Węgorzewskiego, 2010, czy wykorzystaniem „Możliwości wyspy” w spektaklu Renate Jett „Wyspy” w TR Warszawa, 2011).
Adaptacja „Serotoniny” nie była prostym zadaniem. Ta pierwszoosobowa opowieść, snuta przez 46-letniego mężczyznę pogrążonego w depresji bardziej nadaje się na monodram niż wieloosobowy spektakl. A jednak udało się twórcom spektaklu pokonać tę barierę, ponosząc tylko niewielkie straty – przekład niektórych fragmentów tekstu na monologi innych postaci albo nawet dialog wypadł co najmniej poprawnie, a niekiedy błyskotliwie. Pomysł podwojenia postaci głównego bohatera, którego grają Marcin Czarnik i Roman Gancarczyk, pozwolił na samoobserwację Florent-Claude’owi, poświęcającemu najwięcej uwagi samemu sobie. Różnica wieku i temperamentu aktorów daje tu pole do dodatkowej gry: Czarnik demonstruje histeryczną energię postaci, Gancarczyk zaś melancholijne usposobienie, podszyte autoironią. Owocuje to zaskakującym komizmem wielu sytuacji. Dzięki temu opowieść emocjonalnie faluje, uciekając od monotonii depresyjnego wykluczenia.
Udało się w tym spektaklu stworzyć tchnący prawdą portret człowieka, który postanowił usunąć się na ubocze życia. Florent-Claude, należący do elity klasy średniej, dobrze zarabiający rządowy ekspert, bogaty z domu, pozbawiony finansowych trosk, traci nadzieję. Jego libido zamiera, ambicje zawodowe usychają, pragnienia bledną. Stan względnej równowagi utrzymuje dzięki antydepresantom. Pewnego dnia postawia zniknąć. Atmosferę kresu jego życia podkreśla scenografia (Barbara Hanicka), pełna symboli, daleka od dosłowności. Nad sceną rozpostarte są pofastrygowane gęste obłoki. Czasem dotykają prawie Ziemi. Może to smog, może to coś lepkiego, co spadnie z niszczycielską siłą. Miśkiewicz apeluje do podświadomości, tworząc niepokojącą wizję zamierającego świata.
Cóż, jak pisał Houellbecq ćwierć wieku temu „nadal brniemy przez okrutną mgłę”. Pociecha, że jednak brniemy, wbrew katastroficznym wróżbom pisarza, który, wydawałoby się, postawił już krzyżyk na człowieku. W „Cząstkach elementarnych” uciekł się do eugeniki, aby przyszłość świata wiązać z nowym gatunkiem, neoludźmi, zaprojektowanymi przez Michela. W „Możliwości wyspy” pojawiły się już klony Michela, ale miało się okazać, że to droga donikąd. Wrócił więc pisarz do swego dobrego znajomego, bohatera pogrążonego w depresji, który stawia maleńki opór siłom destrukcji. Mimo że nie umie albo nie chce ich zdefiniować.
