5 sierpnia 1895 roku zmarł w Londynie Fryderyk Engels. Zgodnie z jego wolą zwłoki zostały skremowane, a popiół wysypany do Oceanu Atlantyckiego.
Liczni turyści z całego świata odwiedzający mogiłę Karola Marksa na londyńskim cmentarzu High Gate zazwyczaj znają tekst przemówienia Engelsa wygłoszonego nad tą mogiłą 17 marca 1883 roku. Przemówienie to kończyło się słowami „Jego imię przetrwa wieki i przez wieki przetrwa jego dzieło”. Do przetrwania dzieła Marksa znacznie przyczynił się Engels.
Oni świat przesunęli w lewo
Przez wiele stuleci powszechne było przekonanie, że istnienie biedy i podział na biednych i bogatych jest czymś naturalnym. Zawsze tak było. Marks i Engels byli przekonani, że biedę i głód należy wyeliminować poprzez rewolucyjne zmiany. Wezwania do tych zmian jedni odbierali z nadzieją, a inni – z przerażeniem. Groźba rewolucji przyczyniła się do zmiany myślenia. Koncepcje Marksa i Engelsa były różnie interpretowane i realizowane przez komunistów, socjalistów i socjaldemokratów. Z czasem, dalecy od tych koncepcji liberałowie i konserwatyści przyjęli pogląd, że biedę i głód należy eliminować i że ono zrobią to lepiej niż marksiści.
Wiele przyczyn złożyło się na to, że w XX wieku w warunkach kapitalizmu, mimo kryzysów i wojen nastąpiła poprawa bytowania ludzi pracy. Oczywiście nie wszędzie i nie zawsze. Jak wiadomo, największy postęp w walce z ubóstwem nastąpił w skali światowej w Chińskiej Republice Ludowej, w wyniku polityki Partii Komunistycznej.
Engels – sponsor i współpracownik Marksa
Fryderyk Engels wszedł do historii jako ekonomista, filozof i socjolog będący serdecznym przyjacielem i bliskim współpracownikiem Marksa. Przez wiele lat pracę pisarską i aktywność polityczną łączył z działalnością handlową w firmie swojego ojca. Dzięki tej ostatniej, finansowo wspierał Marksa, który był prawie całkowicie pochłonięty pracą naukową i nie posiadał umiejętności zarobkowych. Engels jako jeden z twórców i przywódców I i II Międzynarodówki oddziaływał na rozwój ruchów rewolucyjnych w licznych krajach europejskich.
Wspólnie z Marksem napisał m.in. Manifest partii komunistycznej, Ideologię niemiecką i Świętą rodzinę. Samodzielnie napisana książka Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii uważana jest za jedną z pierwszych publikacji socjologicznych opartych o badania polowe. Została ona przetłumaczone na wiele języków podobnie jak engelsowski Rozwój socjalizmu od utopii do nauki. Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa oraz Anty-Duehring.
Zdumiewająca erudycja Engelsa sprawiła, że dr Arnold Ruge -redaktor „Roczników NIemieckich” podejrzewał go o posiadanie doktoratu. W liście do Rugego Engels pogodnie zareagował na to „podejrzenie”: „Nie jestem i nigdy nie będę mógł zostać doktorem -jestem tylko kupcem i królewsko-pruskim artylerzystą”. [Listy młodego Engelsa, KiW 1981, s.15] Pisząc ten list 22-letni „kupiec-artylerzysta” zapewne nie spodziewał się, że jego przyszłe dzieła w dalszej przyszłości -staną się obiektem badań w setkach uniwersytetów i dostarczą tematów setkom doktorantów w wielu krajach. Engels żył 10 lat dłużej aniżeli jego genialny przyjaciel. Wiele czasu poświęcił na uporządkowanie, przepisanie i tam, gdzie to było potrzebne, skorygowanie rękopisów II i III tomu Kapitału. Tom drugi przedstawiający proces cyrkulacji kapitału ukazał się w roku 1885 z obszerną przedmową Engelsa. Tom trzeci dotyczący procesu produkcji kapitalistycznej jako całości był gotów w 1894. Przedmowę do tego tomu Engels ukończył 4 października- na dziewięć miesięcy przed śmiercią.
Zacietrzewieni krytycy Kapitału twierdzili, że jest to dzieło abstrakcyjne, bez oparcia o informacje praktyczne. Tymczasem w trakcie pracy nad Kapitałem autor korzystał m.in. z ksiąg brytyjskich inspektorów fabrycznych, które były dostępne w bibliotece Muzeum Brytyjskiego przy Russell’s Square.
Dwaj wybitni poligloci
Obydwaj przyjaciele byli wybitnymi poliglotami. Marks napisał po francusku książkę Nędza filozofii. Po angielsku pisywał korespondencje do The New York Tribune. Dramaty Ajschylosa czytał w starogreckim oryginale. Ich język ojczysty -niemiecki stanowił płaszczyznę startu do pracy nad językami germańskimi. Dobra znajomość łaciny i francuskiego ułatwiała im opanowanie języków romańskich.
Engels posiadał jeszcze większe niż Marks umiejętności językowe. Czytał gazety i książki publikowane we wszystkich językach germańskich i romańskich. Osiągnął zaawansowaną znajomość języka starożytnych Gotów. Pisał teksty w kilkunastu językach. W momentach emocjonalnego pobudzenia czasami mówił z wysiłkiem. Stąd też bliscy przyjaciele zauważali, że” Fryderyk jąka się w dwudziestu językach”.
Marks i Engels, a sprawy polskie.
Obydwaj od powstania krakowskiego w 1846 roku wnikliwie obserwowali wydarzenia na ziemiach polskich, a także w środowiskach emigracyjnych.
Na wiecu w Brukseli 22 lutego 1848 roku Marks i Engels mówili o znaczeniu sprawy polskiej dla Europy, która znajdowała się w przededniu rewolucji. W tym okresie miały miejsce kontakty Marksa i Engelsa z Lelewelem. Znacznie później Engels przygotował konspekt broszury pod tytułem: Niemcy a Polska. Rozważania polityczno-militarne w związku z powstaniem polskim w 1863 roku. Problemami wojskowo-strategicznymi miał zająć się Engels, a polityczno-dyplomatycznymi Marks. Broszura ta niestety nie została ukończona.
Engels zajęty benedyktyńską pracą nad przygotowaniem do druku II i III tomu Kapitału zaniedbał zakończenia i wydania swojej książki. Została ona opublikowana w roku 1925 pod tytułem Dialektyka przyrody (polskie wydanie 1953 r.).
Bliska współpraca pomiędzy Marksem i Engelsem sprawiła, że przez wiele lat nawet wnikliwi badacze ich dorobku nie dostrzegali różnic w ich poglądach i koncepcjach. Pionierski charakter w międzynarodowej dyspucie na temat tych różnic miała książka Stanisława Brzozowskiego Anty-Engels. Później pojawiły się publikacje takich autorów jak Włosi Giovanni Gentile, Arturo Labriola i Benedetto Croce, Węgier Gyoergy Likacs i Austriak Max Adler.
Andrzej Walicki pisał: „Przywrócenie Engelsowi należnej mu rangi historycznej nie uważam za równoznaczne z powrotem do naiwnego poglądu przypisującego Marksowi i Engelsowi całkowitą jednomyślność, traktującego ich jako jeden duch w dwóch ciałach. Przeciwnie: podzielam zdanie, że dzieła Engelsa powinny być publikowane i studiowane, osobno od dzieł Marksa, że różnice między obu myślicielami, aczkolwiek przeważnie przez nich nieuświadamiane, miały ważne znaczenie teoretyczne i że ważne ich określenie niezbędne jest dla zrozumienia dziejów marksizmu w XX wieku.”
