Poniższy dokument programowy jest jednym z materiałów opracowanych w wyniku konferencji „Polityka gospodarcza lewicy w XXI wieku”, zorganizowanej 25 kwietnia 2025 roku w Łodzi przez Stowarzyszenie Pokolenia, Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych oraz Fundację Promocji Wiedzy Społecznej. Tekst stanowi część szerszego dorobku środowisk socjaldemokratycznych i został przygotowany jako zaproszenie do merytorycznej debaty nad przyszłością polityki rolnej, leśnej i rozwoju obszarów wiejskich.
PROGRAM DLA ROLNICTWA/LEŚNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH. TEZY DO DYSKUSJI
Siłą rzeczy nim przejdziemy do tez programowych, musimy zarysować przynajmniej płaszczyznę, na której będziemy się poruszać. Po pierwsze Konstytucja, po drugie polityka rolna UE. To są ramy, których w nadchodzących kilku latach nie zmienimy. Oznacza to, że nasz program musi w składać się z dwóch części – to co jest możliwe dziś i to co powinno być możliwe jutro.
Konstytucja RP w art. 23 stwierdza, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne. Zasada ta nie narusza postanowień art. 21 i art. 22. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego nie oznacza to, że inne formy działalności gospodarczej w obszarze rolnictwa są niedopuszczalne. Jednocześnie oznacza to, że rodzinne gospodarstwo powinno być objęte szczególną troską ze strony państwa. Z tych samych powodów jak prawa i wolności obywateli – bo jest to fundament istnienia państwa i bezpieczeństwa żywnościowego całego społeczeństwa.
Wspólna polityka rolna (WPR), zapoczątkowana w 1962 r., jest partnerstwem między sektorem rolnym i społeczeństwem, między Europą i rolnikami. Jej cele to:
- wspieranie rolników i poprawa wydajności rolnictwa przez zapewnienie stabilnych dostaw żywności po przystępnych cenach
- zapewnienie unijnym rolnikom odpowiedniego standardu życia
- wspieranie zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi i przeciwdziałania zmianie klimatu
- ochrona obszarów wiejskich i krajobrazów w całej UE
- kultywowanie gospodarki wiejskiej przez promowanie zatrudnienia w rolnictwie, przemyśle rolno-spożywczym i w sektorach powiązanych.
WPR jest wspólną polityką, która dotyczy wszystkich krajów UE. Jest zarządzana i finansowana na poziomie europejskim ze środków pochodzących z budżetu UE.
Jak widać ramy powyższe są z jednocześnie bardzo pojemne jaki i wieloznaczne.
Przed rolnikami stoi podwójne wyzwanie: produkowanie żywności oraz ochrona przyrody i różnorodności biologicznej. Rozważne korzystanie z zasobów naturalnych ma zasadnicze znaczenie dla produkcji żywności oraz dla jakości życia – dla ludzi żyjących współcześnie, w najbliższej przyszłości oraz dla przyszłych pokoleń.
Musimy jednak pamiętać o jednej podstawowej zasadzie – Konstytucja i Traktat UE to nie jest umowa samobójców. Możemy palić świeczki na różnych ołtarzach – we wszystkim niezbędny jest umiar i zdrowy rozsądek.
Od czasu wejścia do UE, czyli ostatnich rządów lewicy nie zrobiono dla rolnictwa nic konstruktywnego. Lewica zapewniła rolnikom systemy dopłat unijnych, fundusze na inwestycje na obszarach wiejskich. Ocena ich wykorzystania w minionych kilkunastu latach to odrębne zagadnienie. PiS skonfliktował środowisko, zignorował wszelkie problemy rolników i osób zamieszkujących obszary wiejskie. Rząd zignorował wszystkie problemy, które dla nas są oczywiste. Brak jasnych i stabilnych zasad ekonomicznych produkcji rolnej i hodowlanej, brak wsparcia instytucjonalnego, niezrealizowanie inwestycji systemowych na obszarach rolnych i wiejskich, brak reform strukturalnych.
Konieczne będzie skorelowanie założeń programowych z innymi działami gospodarki i administracji.
Zacznijmy nietypowo. Co jest potrzebne do jakiejkolwiek produkcji rolnej?
1. Ziemia
Zasób nieruchomości rolnych Skarbu Państwa ma stać się podstawą zmian agrarnych, struktury rolnictwa i realnej rozbudowy systemu ochrony środowiska. Nie możemy składać na barki rolników odpowiedzialności za zmiany klimatu, ochronę krajobrazu i wykorzystanie zasobów naturalnych. Konieczna jest nowa reforma rolna, która odbuduje zdolności produkcyjne gospodarstw rodzinnych.
Przywrócenie rent strukturalnych. Jest to narządzie sprzyjające poprawie struktury agrarnej. Dopełnieniem rent strukturalnych powinno być wsparcie dla młodych rolników chcących rozwijać produkcję w swoich gospodarstwach.
Obrót nieruchomościami rolnymi i leśnymi musi być pod ochroną Państwa. Musi być to zgodne z zasadami przyjętymi w Konstytucji. W tym kontekście trudno jest uzasadnić traktowanie na równi z rolnikiem wszelkich kościelnych osób prawnych i kościelnych jednostek organizacyjnych.
2. Powietrze
Zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatyczne – susze, powodzie – to są problemy, z którymi w pierwszej kolejności spotyka się rolnictwo, dopiero potem przemysł, usługi, miasta. Zapewnimy rolnikom powszechny system ubezpieczeń. Dodatkowe składki na ubezpieczenia na wypadek suszy, powodzi, wichury i innych podobnych zdarzeń atmosferycznych będą opłacane przez państwo. Pozwoli to na zniesienie obecnego systemu zapomóg i specjalnych odszkodowań. To rozwiązanie bardziej opłacalne i dla rolników, i dla państwa.
3. Woda
Polska pustynnieje – szczególnie na obszarach intensywnej produkcji rolnej. Od 30 lat nie wykonano w Polsce żadnych prac związanych z poprawą gospodarki wodnej, zmierzających do poszanowania wody. Woda jest dla rolnictwa, tak jak dla każdego człowieka źródłem życia. Właścicielem wody w Polsce jest Skarb Państwa, w imieniu którego występują obecnie „Wody Polskie”. Jaki jest tego efekt widzimy na co dzień i nie jest tu potrzebne odwoływanie się do tragedii na Odrze. Jedynym działaniem obecnego rządu związanym z wodą było wbicie stępki pod budowę promu morskiego i przekop Mierzei Wiślanej.
Niezbędne jest wdrożenie rządowego programu „Retencji i nawadniania obszarów wiejskich” połączonego z denacjonalizacją wód i przekazaniem ich samorządom terytorialnym. Woda jest również elementem szeroko rozumianej infrastruktury krytycznej każdego państwa. Nie oznacza to jednak, że „Warszawa” powinna decydować w tej kwestii o wszystkim. Przykład – Wisła, Odra, Warta, Bug – rzeki państwowe, San, Narew i wiele innych to rzeki wojewódzkie, jeziora i inne wody tzw. Stojące odpowiednio – wojewódzkie, powiatowe, gminne i prywatne. Likwidacja Wód Polskich i przekazanie ich kompetencji na poszczególne szczeble administracji publicznej wraz z nieuszczuplonymi środkami z budżetu państwa.
W ciągu najbliższych 10 lat powinniśmy zbudować kilkadziesiąt tysięcy inżynieryjnych obiektów hydrologicznych, retencyjnych i regulacyjnych.
W czasach kryzysu klimatycznego i kryzysu bioróżnorodności potrzebujemy, jak nigdy, zachowania jak największych połaci dzikich terenów, które pochłaniają dwutlenek węgla i są miejscem życia wielu gatunków. Takimi miejscami są torfowiska, które obecnie są masowo osuszane, a powinno się je chronić. Wykazywane przez nie działania przeciwpowodziowe, oczyszczające wody gruntowe, a także przeciwdziałanie suszy świadczy o ogromnej wartości tych terenów. W związku z tym postulujemy, żeby zdecydowanie ograniczyć proceder osuszania torfowisk oraz objęcie ich większą ochroną.
4. Ogień
Do prowadzenia wszelkiej aktywności niezbędna jest energia, której uosobieniem jest ogień. Może on być siłą niszczycielską, z drugiej strony ogień dla rolnictwa to siła napędowa – energia elektryczna, paliwa, środki ochrony roślin, nawozy, materiał siewny, maszyny.
Tutaj mamy znacznie szerszy problem, który wymaga rozstrzygnięcia podstawowych zagadnień ustrojowych. Obecna sytuacja zaopatrzenia rolnictwa ma swoje źródła całkowicie poza nim.
Koszty energii wszelakiej, nawozów etc. są wynikiem szalonej polityki PiS i poszukiwania finansowania swoich wyborczych obietnic socjalnych. Uderzyło to bezpośrednio w sektor przedsiębiorców, którzy nie są beneficjentami i wyborcami PiS, w tym w rolników.
Po okresie prywatyzacji źródeł, nośników i infrastruktury służącej do produkcji i przesyłu energii, PiS przeprowadził nacjonalizację tego sektora gospodarki. Zrobił to jednak wyłącznie w celach wyborczych jak wcześniej wspomniałem. Dzisiaj koszty energii są całkowicie oderwane od cen światowych.
Energia i wszystko z nią związane to infrastruktura krytyczna i jako taka powinna być poddana ścisłej kontroli Państwa. Nie wystarczy tutaj URE, które jest bezwolne wobec decyzji polityków rządzących i to nie ważne z jakiej partii się wywodzą. Czas skończyć z fikcją, że sektor energetyczny jest poddany prawom rynku. Wszystkie osoby decyzyjne w tym sektorze są powoływane bezpośrednio lub pośrednio przez Prezesa Rady Ministrów. Zmienimy ten stan rzeczy. Energia jako podstawa funkcjonowania państwa, społeczeństwa i gospodarki nie może być poddana oszukańczej grze polityków vide certyfikaty emisyjne. Spółki energetyczne staną się na powrót przedsiębiorstwami państwowymi, których głównym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju, a nie maksymalizacja zysku kosztem obywateli, w tym rolników. Podobnie ma się sytuacja z Grupą Azoty, która ogłosiła wstrzymanie produkcji nawozów.
Odnawialne źródła energii w rolnictwie. Wprowadzimy ulgi podatkowe i dopłaty do inwestycji, które zachęcą rolników do umieszczania paneli słonecznych i farm wiatrowych. Polska wieś już jest źródłem żywności, stanie się źródłem energii.
5. Prawo i administracja
Najwyższy czas na reformę instytucjonalną agencji zajmujących się polityką rolną. Zatrudnienie w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynosi blisko 10 tys. osób. Agencja Rynku Rolnego zatrudnia ok. 1,3 tys. pracowników, Agencja Nieruchomości Rolnych podobnie. Powołany KOWR (dawne ARR i ANR) nie wypełnia swoich zadań nawet w warstwie podstawowej. Zajmuje się wyłącznie reglamentacją obrotu nieruchomościami, pozostawiając kwestie sterowanie rynkiem rolnym poza sferą swojego zainteresowania. Na to nakładają się zdekoncentrowane i zdecentralizowane zadania i kompetencje związane z rolnictwem w administracji rządowej i samorządowej. Powoduje to kompletne rozmycie odpowiedzialności i chaos decyzyjny lub bezwład w tym zakresie.
6. Ekonomia i finanse
Rozsądne gospodarowanie państwową ziemią, zapobieganie spekulacjom i wprowadzenie przepisów regulujących obrót ziemią i uniemożliwiające jej niekontrolowany wykup przez podmioty zagraniczne. Agencja Nieruchomości Rolnych powinna prowadzić politykę oddawania ziemi rolnikom i spółdzielniom rolnym w długoletnią dzierżawę, aby wzmocnić polski potencjał produkcyjny.
Zachęty dla rolników z gospodarstw towarowych do przechodzenia do ogólnego systemu podatkowego. Rolnicy będą mogli korzystać z odliczenia kosztów uzyskania przychodu i rozliczać podatek VAT. Państwo powinno zachęcać do prowadzenia rachunkowości w rolnictwie, co zwiększy efektywność produkcji rolnej.
Przekształcenie Banków Spółdzielczych oraz ich zrzeszeń w banki stricte ukierunkowane na sektor rolniczy i przetwórczy, hodowlany oraz działy specjalne produkcji rolnej.
Przeznaczenie rezerwy budżetowej na rekompensaty dla rolników i sadowników dotkniętych embargiem Federacji Rosyjskiej. Unijne rekompensaty pokryły znikomą część strat poniesionych przez polskich rolników na skutek rosyjskiego embarga. W tej sytuacji rolnicy powinni otrzymać rekompensaty z budżetu państwa. Państwo powinno uruchomić również nową transzę kredytów preferencyjnych dla rolników i sadowników.
7. Rynek wewnętrzny i jego ochrona
Wprowadzenie regulacji zapewniających uzyskanie przez rolnika co najmniej zwrotu nakładów poniesionych na produkcję wraz godziwą marżą – ceny minimalne.
Dużym problem dla polskiej wsi są wahania cen żywności. Narażeni na niekorzystną dla ilości zbiorów pogodę rolnicy, często muszą podwyższać ceny swoich produktów. Jest to całkowicie zrozumiałe, ale w odpowiednich warunkach zbędne. Państwo dysponuje różnymi narzędziami, by ten problem zniwelować.
W naszej ocenie najskuteczniej można to zrobić poprzez państwowy holding spożywczy i promowanie idei spółdzielczości rolniczej. Pozwoli to zapewnić stabilność cen, korzystną zarówno dla producentów, jak i konsumentów.
Jedną z najistotniejszych kwestii jest utrzymanie płynności finansowej gospodarstw rolnych. Produkcja rolna ma charakter dwu-fazowy – faza kosztów i faza przychodów. Samo w sobie nie stanowi to problemu. Jednak, gdy zestawimy to z płynnością cen surowców i produktów układzie 18 i 24 miesięcznym to sytuacje zmienia się diametralnie. Jesień 2021 – kg jabłka w skupie 30 gr. W tym samym czasie tona nawozów (przeciętna) 1200 pln. Jesień 2022 cena nawozów 4200 pln, cena jabłek w skupie 42 gr. Nic więcej tłumaczyć nie trzeba, bo o energii i kosztach pracy mowa była w innym miejscu.
Ustawa, która wprowadza rejestr przywozu warzyw i owoców do Polski, a także nada kompetencje Inspekcji Handlowej do kontroli przywożonych do naszego kraju płodów rolnych.
8. Obszar wiejski a standard życia
Polska kultura ludowa jest bez wątpienia fascynująca. Przykro nam patrzeć jak coraz bardziej popada w zapomnienie. Mając to na względzie postulujemy kompleksowy państwowy program wsparcia gminnych ośrodków kultury. Miejsca takie postrzegamy jako niezbędny łącznik kulturowy, przestrzeń do spotkań pokoleń, urządzania imprez okolicznościowych, przekazywania tradycji i zwyczajów. Wierzymy, że w takich placówkach nie dość, że będzie można zgłębić żywą kulturę polskiej wsi, ale będzie to również użyteczna przestrzeń dla całej społeczności gminnej.
Zdrowie obywateli leży w samym centrum naszych wartości. Na terenach wiejskich wciąż powszechnie spotykane są budynki, zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze ze starymi dachami pokrytymi eternitem. Państwo nie może jedynie dopłacać do ich usunięcia. Postulujemy by każdy mieszkaniec takiego budynku po wypełnieniu odpowiedniego wniosku miał gwarancję dokonania wymiany – usunięcia starego pokrycia dachowego, jego utylizacji oraz zakupu i instalacji nowego, w pełni za darmo.
Prosty system zrzeszania się rolników. Zachęcimy rolników do zrzeszania się, kończąc z nadmierną biurokracją. Stworzymy uproszczony system rejestracji i prowadzenia organizacji pozarządowych działających na obszarach wiejskich. Skorzystają na tym m.in. ludowe zespoły sportowe, Ochotnicza Straż Pożarna, Koła Gospodyń Wiejskich.
9. Bezpieczeństwo społeczne na obszarach wiejskich
Uszczelnienie KRUS. System KRUS powinien zostać zreformowany, aby wyeliminować z niego osoby, które faktycznie nie są rolnikami. Rolnicy płacący podatek dochodowy powinni być ubezpieczeni w ZUS.
Najprostszym rozwiązaniem jest włączenie KRUS i rolników do ZUS, jednak przy założeniu, że ZUS zostanie zasadniczy zreformowany. W obecnym kształcie jest on nie wydolny i nie jest w stanie w żadne sposób reagować na zmiany ekonomiczne, społeczne i demograficzne. KRUS jest dodatkowym obciążeniem całego systemu utrzymując nieuzasadnione regulacje ekonomiczne i prawne.
Postulat ten jest kontrowersyjny od 30 lat, ale moim zdaniem jego realizacja jest nieunikniona. System finansów publicznych i ubezpieczeń społecznych jest na skraju wytrzymałości. Nie jest to wina społeczeństwa, ale kolejnych rządów. Wprowadźmy jednolite zasady dla wszystkich – rolnicy, mundurówka, górnicy, nauczyciele etc. To oznacza równość i sprawiedliwość. Wtedy będzie miejsce i czas na interwencjonizm państwa – wprowadzanie ulg, dopłat, rekompensat.
10. Bezpieczeństwo żywnościowe kraju
Utworzenie jednej agencji bezpieczeństwa żywności – jedna instytucja w miejsce pięciu. Proponujemy także połączenie inspekcji dbających o bezpieczeństwo żywności. Obecnie kontrolami w tym obszarze zajmuje się pięć państwowych inspekcji, tj. Inspekcja Weterynaryjna, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, które podlegają Ministrowi Rolnictwa, a także Inspekcja Handlowa, będąca w strukturach UOKiK oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna podległa Ministrowi Zdrowia.
Stanowczo sprzeciwiamy się pseudonaukowym teoriom jakoby genetycznie modyfikowane organizmy miały być niebezpieczne dla życia ludzkiego. Tego typu warzywa i owoce mogą być sadzone na terenach, które nie są przyjazne dla upraw, potrzebują mniej wody, są mniej kosztowne i mają większe wartości odżywcze. Znaczna część planety, która jest dzisiaj dotknięta głodem, przez wprowadzenie upraw GMO mogłaby pokonać ten problem. Chcemy szerokiego programu usprawnień legislacyjnych, by uprawa GMO była łatwiejsza. Dążymy do tego, by żywność była tania, bezpieczna i dostępna dla każdego.
