29 marca 2024

loader

Wolnomyśliciel ze skazą

Andrzej Niemojewski (1864-1921) był prawdopodobnie pierwowzorem postaci Rafała, wydawcy i redaktora antyklerykalnego i wolnomyślicielskiego pisma „Diabeł” z powieści „Pismak” Władysława Terleckiego, uwięzionego za tę działalność i przebywającego w celi z włamywaczem Szpicbródką i z Sykstusem, jasnogórskim zakonnikiem skazanym za zabójstwo na tle miłosnym.

Powieść zekranizował w 1985 roku Wojciech Jerzy Has, a rolę wydawcy „Diabła” zagrał Wojciech Wysocki. Andrzej Niemojewski, szlachcic herbu „Rola” także spędził rok (1911) w Cytadeli, za ostrą antyreligijną publicystykę.
Wprawdzie i powieściowy Rafał od „Diabła” i jego pierwowzór Niemojewski, atakowali przede wszystkim religię katolicką, a nie wrogie jej prawosławie, to jednak byli ścigani przez carski aparat ścigania, który stał na stanowisku, że należy represjonować każdą próbę atakowania religii jako przejawu postaw nonkonformistycznych, potencjalnie irredentystycznych, wrogich państwu.
Po ukończeniu studiów prawniczych w Dorpacie Niemojewski zajął się intensywnie publicystyką o różnorodnej tematyce. Jego twórczość była bardzo zróżnicowana gatunkowo. Obejmowała m.in. wiersze zaangażowane społecznie, historie wzorowane na materiale mitologicznym, astrologię, astroteozofię, a także nowele, rozprawy i artykuły publicystyczne, często o charakterze pamfletowym, polemicznym.
Zajmował się też tłumaczeniami z języka francuskiego oraz wydawał tygodnik „Myśl Niepodległa”. Był także autorem powieści „Listy człowieka szalonego” (1899), oznaczającej się humorem i dystansem w odzwierciedleniu środowiska cyganerii literackiej ówczesnego, młodopolskiego Krakowa oraz w ukazaniu społecznego wyobcowania artysty. Wydał też m.in. powieści „Sen faraona”, „Ziemia obiecana”, „Ludzie rewolucji”. Z gatunkowego punktu widzenia Niemojewski jako autor mieścił się między ujęciem poetyckim a naturalizmem.
W jego publicystyce dominowały jednak teksty wyrażające jego krytyczne zainteresowanie religią, w duchu wolnomyślicielskim, ateistycznym i antyklerykalnym. Był także czynny jako działacz socjalistyczny w ramach Polskiej Partii Socjalistycznej i został za to aresztowany przez carską Ochranę i skazany na więzienie. Podczas rewolucji 1905 roku był rzecznikiem strajku szkolnego. W roku 1907 wygłosił w filharmonii warszawskiej odczyt o Giordano Bruno, a w 1908 roku wydał „Katechizm wolnego myśliciela”.
W kanadyjskim Toronto w roku 1919 ukazały się „Tajemnice hierarchii rzymskiej: nietolerancya, despotyzm, pycha, obłuda i zdrajczość rzymskiego kleru, dla przestrzeżenia ludu polskiego odkryta” W tekście „Bóg czy człowiek?” zastanawiał się nad pochodzeniem chrześcijaństwa. Tekst został pomieszczony w powojennym (1960) wydaniu wyboru jego tekstów.
Niestety, na początku XX wieku zaczął wyrażać też poglądy antysemickie, by z czasem przejść na pozycje nacjonalistyczne. Stało się to po tym, jak poróżnił się z socjalistami na tle stosunku do Żydów. Tekst na ten temat napisał Mariusz Agnosiewicz („Upadek postępowca”). Zmarł w Warszawie 3 listopada 1921 roku.

Krzysztof Lubczyński

Poprzedni

Tragiczny hazard Generała

Następny

48 godzin sport